Frysk en Frij

Chronicle

Frysk en Frij is the name of a Frisian language resistance magazine founded during WWII. It was published from 1944 on in Utrecht and Bolsward.
The magazine thrived after the occupation and is believed to have had 20.000 subscribers at its peak. Its history is characterized by shortages of funds due to its relatively small target audience of Frisian language readers. From 1966 till 1972 the magazine “hibernates”, during the seventies it flourishes again as a family- and opinion magazine but in 1997 it is finally liquidated.

In this chronicle the lifecycle of this magazine is described with as source the imposing archive of Frysk en Frij, where in great detail the developments of language, literature, journalism and politics are documented. In addition, history is written down here on the basis of pieces from the magazine itself and newspaper reports – primarily from the Leeuwarder Courant – and with the help of informants. Interviews and rebuttal therefore. This implies that this chronicle grows gradually with additions, modifications and corrections.

Hopefully this representation also contributes to more and better understanding, not only by accurately presenting the historical facts, but also because of empathy towards the actors, no one in such a comedy and tragedy is without faults or failings. No, rehashing old facts is not the intention of this chronicle, instead it is meant to shine a light on what has been for learning and entertainment.

Even though this enterprise will be a work in progress for a long time coming, publishing on the Internet allows for intermediate results to be shared with readers. Much work is ongoing regarding the illustrations and addition of more source material. Also the translation from the original Frisian text to English beyond this introduction is a future effort.

Please contribute through: info@erfgoed-fundaasje.nl.

Ynhald

1. Oarsprong – 1944
2. Ferlet fan in fersetskarakter – 1945
3. De foargonger Sljucht en Rjucht – 1890-1941
4. Fuortsetting – 25 maaie 1945 -1945
5. It earste nûmer fan 1964 – 1964
6. It lêste nûmer foar de seisjierrige sliep – 1966
7. Lêste suchten -1966
8. Oantinkens fan Durk van der Ploeg
9. Nij begjin -1972
10. Klaas Jansma hellet op
11. Mear abonnees, mear losse lêzers – 1973
12. Froukje Annema: Populêr gewoan
13. Fan twa-wykliks tydskrift nei wykblêd – 1974
14. Ate de Jong yn ’t perk
15. Deputearre Steaten: gjin stipe mear – 1987
16. Bedrijfsfonds voor de Pers -1988
17. Unôfhinklikheid – 1989
18. Brede formule
19. Meiwurkers
20. Nijjiersborrels en sa
21. Kweekfiver
22. Oantal abonnees
23. Stipefûns Frysk en Frij – 1990
24. Sympoasium Frysktalige sjoernalistyk 100 jier – 1990
25. Wikseling bestjoer – 1990
26. Op ’e nij in soap fan jildskoaierij – 1991
27. Stimmingmakkerij – 1991
28. Iepen brief – 1991
29. Oare gadingmakkers – 1991
30. Lêzers dogge har sechje – 1991
31. Twa-wykliks magazine – 1992
32. Provinsjaal rapport – 1994
33. Moanneblêd – 1994
34. Fyftich jier – 1995
35. Omrop Fryslân TV oer Frysk en Frij – 1996
36. Komitee fan Oanbefelling -1996
37. Benefytmanifestaasje – 1997
38. De ein -1997
39. FuortSmytKatern -1997
40. Volkskrant: Friese gezagsdragers verlost – 1998
41. Noch hyltyd ferlet? – 1998

Oarsprong

Hjirûnder de teksten fan ’e yllegale pamfletten, oerbrocht yn de nije stavering – earder publiseard yn it Jubileumnûmer by it 50-jierrich bestean: Frysk en Frij 50 jier – De wûndere libbensrin fan in strider, 25 maaie 1945 – 25 maaie 1995.

Ferlet fan in fersetskarakter

It legale Frysk en Frij is de opfolger fan Sljucht en Rjucht. It krijt lykwols syn oare namme, want de oprjochters binne fan betinken dat de titel ûntliend wêze moat oan in fersetsblêd. Yn maaie fan 1945 wurdt yn ’e Trije Romers te Reduzum keazen foar Frysk en Frij omdat dat pamflet fan alle yllegale bledsjes it sterkste en meast útsprutsen fersetskarakter hân hie.
Hjirûnder in gearfetting fan de skiednis fan it yllegale Frysk en Frij, oernommen út it Jubileumnûmer by it 50-jierrich bestean.

De foargonger Sljucht en Rjucht

As foargonger fan Frysk en Frij wurdt beskôge – nim it foar leaf – dat is Sljucht en Rjucht, oprjochte yn 1890 en opdoekt yn 1941.
Hjirûnder in greep út de de ynhâld fan Sljucht en Rjucht, oernommen út datselde Jubileumnûmer.

Fuortsetting – 25 maaie 1945

Nei de befrijding komt op 25 maaie 1945 it earste nûmer fan it wykblêd Frysk en Frij út. It is in mienskiplike útjefte fan it Selskip foar Fryske Taal en Skriftekennisse, it Roomsk Frysk Bûn en it Bûn fan Frysk Nasjonale Jongerein. It blêd bloeit nei de oarloch folop en it tal abonnees rint mooglik op oant 20.000, mar dêr binne gjin bewizen foar bybrocht. It is de bedoeling dat it blêd faker as ienkear yn ’e wike ferskine sil, safier komt it lykwols net.
De redaksje bestiet yn 1945 út Jan Jelles Hof en Johannes Klazes Dykstra beide binne ‘bistjûrders’ oant 21 juny 1946.

Hjirûnder it earste nûmer fan Frysk en Frij nei de oarloch, 25 maaie 1945. It blêd komt m.y.f. 1 juny alle wiken út op in formaat fan 32,5 x 24 sm

Op 21 juny 1946 wurdt dr Ype Poortinga haadredakteur. Hy nimt ôfskie fan syn foargongers de hearen J.J. Hof en J.K. Dykstra

In swide rige bestjoerders en redakteuren

Hjirûnder rigen fan bestjoerders, redakteuren, einredakteuren, haadredakteuren, direkteuren en leden fan ’e redaksjerie. Ek dit is noch wurk yn útfiering.

Haadredakteuren
dr Sjirk Frânses van der Burg
Eeltsje Boates Folkertsma
Jan Jelles Hof 25-5-1945-21-6-1946
Johannes Klazes Dijkstra 25-5-1945-21-6-1946
dr Ype Poortinga 21-6-1946-
Boucke Visser -oant 10-1-1964; skriuwersnamme Boucke Visser; by de berte ynskreaun as: Bauke; sjoch: Bauke Visser
Pieter Terpstra -28-10-1966
Durk van der Ploeg 21-2-1964-28-10-1966
Hendrik de Boer achter de skermen sûnt 1-1-1971; yn it kolofon sûnt 5-3-1977-1989
Klaes Jansma 1972-1976
drs Goasse Doekeles Brouwer 1989-1997

Einredakteuren
Pieter Terpstra
Klaes Jansma
Jan Stelwagen 1976-29-1-1977

Redakteuren
Simke de Haan -oant 28-2-1964; * Blauhûs 13-7-1911 † Stienwyk 12-9-1987 [] dêr, x Elisabeth Kuipers * 1914 † 2006).
Jan Bearn Singelsma -oant 24-12-1964
Lykle Spyksma 1974-augustus 1975
Romke J. Toering april 1975-29-1-1977
Goasse Doekeles Brouwer 1978-1989
Nico Hylkema 1979-
Sietse de Vries
Johan Rients Oppewal
Jelma Sytske Knol
Jelle Bangma
Sjoerd van Aalsum
Geart-Hessel de Boer
Ingrid Wagenaar

Direkteuren
N. Huppes (oant 18-5-1955)

Leden Redaksjerie
J. Drijver
Klaas Haakma
dr Ype Poortinga
Douwe Annes Tamminga
Tsjerk van der Zee

Bestjoerders
dr Lieuwe Heine Bouma, foarsitter 1972-
drs Rindert Straatsma, skriuwer-skathâlder, 1972-
Anne Bokma 1972-
drs Sybren Sybrandy 1972- (* Snits 1-11-1942 † Grins 28-8-2020; klassikus; sn fan Ate Sybrens Sybrandy, grifformeard dûmeny, û.o. te Hoek fan Hollân en Spannum, en Jeltje Ike Annes Wytzes)
Marinus Carolus de Boer – Directeur Omrop Fryslân 1972-
Geart Vledder
Baukje Miedema – Baukje Hylkema-Miedema, gemeenteriedslid foar de V.V.D. fan Wûnseradiel
Jan Brandsma – learaar fuortset ûnderwiis te Dokkum
Simon Jacob Strykstra -1990; sjoernalist (* Huzum 21-6-1923 † Ketlik 23-11-1990; sn fan Geert Jacobs Strijkstra, boekbiner te Huzum, en Jeltje Symons Bouma
Jelle Bangma
dr Pieter Henderikus van der Plank
drs Janny Griet Vlietstra
drs Willem Bekius * 1954 † 2008, dosint Windesheim, skoalle foar sjoernalistyk te Swolle
mr Regina Cecilia Maria Kamsma (Gina), advokaat te Ljouwert
Geeske Krol-Benedictus, gemeenteriedslid fan Smellingerlân, lid Provinsjale Steaten foar de F.N.P., bestjoerslid Feriening Frysk Underwiis

Ynterimbestjoerders
Sjoerd van Aalsum
Geart-Hessel de Boer
Goasse Brouwer

Adressen
Emmakade
Foarstreek 101-103 1954-
Oksekop 11 1972-
Kanaalstrjitte 1
Stasjonswei 16A 1988

Utjouwers
Stifting Frysk en Frij 1954
Stifting Jacobus van Loon 1972

Yn ’e sechstiger jierren binne redakteur Jan Bearn Singelsma, Pieter Terpstra, Boucke Visser en Durk van der Ploeg, oant de lêste sike yn 1966; Van der Ploeg wurdt m.y.f. 1 jannewaris fan 1967 redakteur fan it literêr tydskrift De Tsjerne. Fêste meiwurker is Simke de Haan.

It earste nûmer fan 1964

Hjirûnder it earste nûmer fan 1964 (3 jannewaris) , acht siden. It abonnemintsjild wurdt ferhege.

It lêste nûmer foar de seis-jierrige sliep, 28 oktober 1966

Fermiddens fan leafhawwers, bewegers en lju dy’t it belang fan in Frysk wykblêd ûnderstypje ha noed mei de takomst fan Frysk en Frij. Yn rûnten fan it Kristlik Frysk Selskip bygelyks, wurdt praat om har eigen blêd, De Stim fan Fryslân, fuort te setten as meidielingsorgaan en de sjoernalistike helte oer te dwaan oan Frysk en Frij. Foarsitter Rein Boomgaardt dielt lykwols yn ’e hjerstgearkomste op 22 oktober 1966 mei dat soks reëel net útfierber is. It Selskip kin har eigen frijstelde troch te min oan pekunia ek al net oanhâlde.
Yn it algemien stiet it der net sa florisant foar mei de Frysktalige media en organisaasjes. Yn ’e Jiergearkomste fan de Ried fan de Fryske Biweging op deselde sneon, makket foarsitter drs Rindert Straatsma dêr gewach fan en yn ’e Hjerst Miene Gearsit op sneon 26 novimber 1966 fan it Frysk Nasionael Boun komt foarsitter Douwe Hermans Kiestra allyksa mei sokke lûden.
Haadredakteur Noordmans fan ’e Ljouwerter Krante neamt it ferswinen fan Frysk en Frij in swarte dei.

Lêste suchten

Hjirûnder de Ljouwerter Krante oer de lêste suchten fan Frysk en Frij yn ’e hjerst fan 1966.

Op 28 oktober 1966 ferskynt it lêste nûmer, foardat it yn 1972 wer opstiet. De redakteuren Piter Terpstra en Durk van der Ploeg deabetinke har blêd, Akke de Ka allyksa, sjoch hjirûnder.

Oantinkens fan Durk van der Ploeg

Erfgoed Fundaasje leit Durk van der Ploeg op 30-1-2022 wat fragen foar oangeande syn tiid by Frysk en Frij. Van der Ploeg mailt as antwurd, 31-1-2022, 18:00 oere (by dizze skiedsskriuwing kinne betiden tiid en oere rieplachte wurde):

Achte hear Brouwer,

Jo hawwe nochal wat noaten op ’e sang. It is my fierstefolle wurk om al dy dingen fan likernôch 55 jier lyn op te skriuwen. In hiel soad dingen kin ik gjin antwurd op jaan omdat der organisatoaryks neat regele wie. Ik die wat ik koe om elke wike wer in wykblêd te meitsjen. De mooglikheden dêrta wiene beheind omdat ik safolle administrative dingen byhâlde en útfiere moast dat ik klauwen hie de redaksjekolommen fol te krijen. Boppedat hie ik frijwol gjin meiwurkers. En ik hie net de beskikking oer journalistyk materiaal dêr’t ik út putte koe. Ik hie gjin tiid om derop út. Wat ik dwaan koe wie telefoanysk. Der wie net in ferfiersmiddel. Ik siet fêst oan in stoel. Letter bin ik der efter kommen dat jo fan in stoel net in goed wykblêd meitsje kinne. Boppedat hie ik in ‘haadredakteur’ Pieter Terpstra dy’t my gauris op tongersdeitemiddei witte liet dat der gjin bydrage fan him kaam. Dan moast ik sels mar in soarte kommentaar skriuwe oer wat ik yn ’e Ljouwerter Krante lêzen hie, of wat ik út myn ûnthâld opdjippe, omdat ik net de beskikking hie oer in protsje landelike blêden. It wie om koart te gean ien en al earmoede. Der wie in advertinsje-akwiseur, mar dat smiet net folle op. Ik haw op in stuit tsjin it bestjoer, te witten Jan Bearn Singelsma, Ulrich Bottema en de hear Smeding sein, dat se, om net djipper yn ’e skulden te komme en mooglik in falliet tefoaren komme woene, se ophâlde moasten mei it útjaan fan Frysk en Frij. Ik haw my doe, troch eigen tadwaan, it brea út ’e mûle sjitte litten. En de fertsjinste hâlde net oer. En foar sa’n hûnbaan alhielendal net.

Dat is wat ik derfan sizze wol.

Mei achting,

Durk van der Ploeg

Yn in tillefoanpetear mei Goasse Brouwer de deis dêrnei meldt Van der Ploeg noch it folgjende,
1 febrewaris 20022, 10.00 oere:

Ik bin 91 en wol my allinne dwaande hâlde mei myn skriuwen, dêr ha ik it drok mei; al it oare wimpelje ik ôf.
Ik  wol my dêr ek net mear yn ferdjipje. Ik ha dêr gjin geweldige gedachten oan, omdat it yn alles in freeslike earmoede wie. It hie winliken al yn 1964 opdoeke moatten, ik ha der ek mar twa jier west. Doe’t ik tsjin it bestjoer sei dat it dien wêze moast, wienen se der fuortendaliks klear mei.
It wie allegear geploeter om neat. Der wie in Van der Veen – nee, ik wit net hoe’t er fierders hiet en wat – dy’t rekkens stjoerde foar de advertinsjes en de abonnee-administraasje die en sa. Der kámen hast gjin nije abonnees! – en dy gongen der ek like hurd wer ôf.
Boucke Visser wenne boppe it kantoar fan Frysk en Frij op ’e Nijebuorren en dy brocht geregeldwei in tonielresinsje, mar ja. Fierders wit ik neat fan dy man, ik ha ek noait by him yn ’e hûs west. Dat er in wêzentlik oanpart yn it fuortbestean fan Frysk en Frij hie, neffens publikaasjes fan doe? Dêr is my neat fan bekend.

Nij begjin – jannewaris 1972

Frysk en Frij wurdt yn jannewaris 1972 in nij bestean ynblaasd – it hat seis jier sliept, is de belibbing by de lju dy’t ferlet ha fan in ûnôfhinklik Frysk tydskrift. Driuwende krêft is H. de Boer (hy brûkt syn foarnamme yn syn funksje as karnteman noait folút), dy’t op dat stuit redakteur by de Leeuwarder Courant is. Hy set it blêd op mei help fan sa’n hûndert partikuliere jildsjitters en rjochtet de Stifting Jacobus van Loon op mei as bestjoerders dr Liuwe H. Bouma, foarsitter; drs Rindert Straatsma, skathâlder; Marinus de Boer, skriuwer; drs Sybe Sybrandy en Anne Bokma.

Frysk en Frij ferskynt mei yngong fan 1 jannewaris 1972, earst ien kear yn ’e moanne.
Salang’t H. de Boer by de Ljouwerter Krante besteld is, nimt Klaes Jansma de honneurs as redakteur nei bûten ta waar. Hy stelt himsels foar op side 6. Dêr wurde ek de jildsjitters nei foaren helle.
Op side 2 stiet it doel fan ’e útjouwer beskreaun, benammen: ‘it befoarderjen fan de Fryske kultuer en it mienskipslibben yn it ferbân fan de regio.’ Op side 5 wurdt útienset wêrom’t de stichting dy’t it blêd utjout mei de namme Jacobus van Loon optoaid is.

As Frysk en Frij in healjier ferskynd is, docht it in smeet op f 21.000,00 provinsjale stipe. Sjoernalist Piter Terpstra, redakteur fan it eardere Frysk en Frij, opperet dat fan De Stiennen Man (it tydskrift fan de Ried fan de Fryske Beweging), De Stim fan Fryslân (it moanneblêd fan it Kristlik Frysk Selskip) en Frysk en Frij ien produkt makke wurde kin, oer de ynhâld fan syn it tsjinstwurdige Frysk en Frij is er net te sprekken: ‘hwent wat yn Frysk en Frij stiet, kin men earne oars ek lêze‘.
Fryske tydskriften komme betiden yn inoars farwetter, dat sil desennia lang oanhâlde. Hoe lang krijt ûnôfhinklike sjoernalistyk rom baan? En wat docht de taalpolityk? Stof foar in dissertaasje.

Klaas Jansma hellet op

Klaas Jansma hellet op oer syn tiden by Frysk en Frij, n.o.f. fragen fan Erfgoed Fundaasje, 7 en 8-2-2022

Wat wie jo driuwfear om yn 1972 redakteur te wurden by Frysk en Frij?

Myn earste driuwfear wie om foar in part as wurkstudint myn eigen lean te fertsjinjen.
It sil yn augustus 1971 west ha dat Marinus de Boer, de r.k. sjef Provinsje Redaksje fan it Friesch Dagblad, my nei Henk de Boer yn Kûbaerd stjoerde om oer wat nijs te praten. Oanlieding wie myn stik yn ‘e Strikel oer moaie doarps- en streekkranten, benammen Kontakt yn Wûnseradiel. Dêr hie De Boer ek nochal wat mei op. Ik lies dy krante mei nocht. Yn maaie 1970 hie ik njonken Geart Ringnalda fan Eksmoarre yn ‘e bus sitten en wy wiene it wakker iens oer de Amerikanen yn Vietnam, de macht fan it Grutkaptaal, de ferkearde needrigens fan Friezen en de moaie speech fan Maria de Groot fan Sleat. Guon fûnen dy doe skandalich, wy net.
Myn twadde driuwfear hie wat idealistysks. Ik woe in Frysker en grutsker Fryslân, graach linksich as it koe, miljeubewust. FNP-achtich suver. Wy leauden deryn. Epy van der Veen fan Burgum hie in idee om yn fiif jier Fryslân folslein Frysk te meitsjen. Dat wie doe in revolusjonêr idee, mar it like ús bêst mooglik en in goed idee. Henk de Boer ek, hoewol’t dy sa linksich net wie.

Wat wie de rol fan De Boer op ’e achtergrûn?

Henk de Boer wie CHU’er, hy en de (Hollânsktalige) frou hiene wat yn ‘e holle: in nij blêd oprjochtsje. Hja hiene doe leau ’k De Skille [streekblêd foar Hinnaarderadiel] en seagen kânsen yn in nij provinsjaal subsydzjeregeling mei in grouwe fergoeding de lêzer. Mei in knap beslach op ‘e periodikeregeling fan ‘e PTT koe it mei 650 abonnees al út, as it my net mist. Dat koe dan nei 1 jier. It earste jier hiene se oan 10.000 gûne genôch. Dat jild moast komme fan sponsoaren. Gerben en Sjoukje Abma-Bakker joegen elk hûndert gûne, dat skeat al moai op. Letter is Gerben myn maat wurden. Yn 1974 skreaune wy tegearre in nije Encyclopedie van het Hedendaagse Friesland fan Melis van Seijen.
De Boer wenne yndertiid oan ‘e Petronella Moensstrjitte yn Kubaerd en hy wie wakker dwaande mei in nij hûs dat er bouwe woe. Meinte Abma, doe boargemaster fan Hinnaarderadiel, hie sein dat soks goed wie foar it selsbetrouwen fan ‘e Kûbaerders, om’t it sa’n grut hûs wie.
Henk de Boer wurke doe by de Ljouwerter Krante op ‘e provinsjeredaksje. Hy smookte goedkeape sjek, it iene sigaretsje nei it oare. Jan en Peter, syn soannen, bewarren foar my bokjes.
Wy hiene sawat alle wiken, miskien wol ien kear yn ‘e twa wike, in gearsit by him thús. Wy, dat wie ik dan, Tsjêbbe Jan Broersma fan Drukkerij Visser & Broersma, Henk syn frou en de jonges. Der wie ek noch in ûngelokkich jonkje, syndroom fan Down leau ‘k.
Sawat om ‘e wike krigen wy doe in Brief fan Jacobus, neamd nei Jacobus van Loon, de nammejouwer fan de Stifting dy ’t Frysk en Frij útjoech.
Jacobus wie dus Henk de Boer, skepper en skriuwer, de man dy ’t alles yn it geheim yn kalk en semint sette. It wie moai dat Visser & Broersma der mei har ferâldere spul yn Kollum belang by hiene, De Boer syn frou de administraasje dwaan woe en in bestjoer him yn syn dwaan en litten stypje woe en sels it bestjoer fan de Stifting Jacobus van Loon foarme – dat hy koe op ‘e eftergrûn bliuwe.

Jo hawwe it bestjoer al wat beljochte yn ús tillefoanpetear (6 febrewaris 2022), graach mear.

Ik wie dan wol einredakteur yn spee, mar eins mear in strieman fan De Boer en it bestjoer dat er opset hie: Anne Bokma, Rindert Straatsma, Marinus de Boer, Sybren Sybrandy en Liuwe Bouma. It wiene de minsten net, en tige Frysksinnich en wy hiene op ’t lêst (fan 1971) hast alle wiken fergadering (op moandei, leau ’k). Eefkes letter koe ik fan Tom Bijkerk fan ‘e provinsje, hy siet doe yn it Roomsk Frysk Boun, foar 25 gûne yn ‘e moanne in soarte fan antykraakhier krije oan ‘e Ossekop 11, it lettere haadkantoar fan Anker & Anker. Ik ha dêr fan july 1972 oant oktober 1973 wenne; net allinne mar tegearre mei Feikje. Dy hat noch in fearnsjier by my wenne op Sigerswâld yn Garyp en is doe útnaaid. Dat wie op sneon 19 jannewaris 1974. It hûs hie ik foar 22.000 gûne kocht fan Broar Deelstra nei’t ik it by myn earste skûtsjesilen op ‘e Feanhoop te keap stean seach.
Hoewol’t ik doe yn 1974 gauachtich ferkearing krige mei Doutsje, dêr ’t ik yn jannewaris 1976 mei troude, haw ik der letter noch in soad pine fan hân, benammen dat it allegear sa hookstrooks gong, yn myn eagen. Mar wy hiene al lang neat mear, moat ik tajaan.

Wat wie jo honorarium troch de jierren hinne?

Yn 1974 soe ik studearje. By Frysk en Frij koe ik as wurkstudint myn eigen lean fertsjinje op in beleanning fan 250 gûne it nûmer mei dêrboppe noch 1 gûne de wûne abonnee. Dy gûne betelle de abonnee sels. It gong der fansels om gau boppe de 650 te kommen en dat slagge mei it gûne-abonnemint omraak.
It blêd ferskynde earst ien kear yn ‘e moanne, 11 kear yn ’t jier. Troch de abonneewerving kaam ik op sa’n 400 gûne yn ‘e moanne. Mei de bernetaslach fan ús âldelju (250 gûne) en wat korrespondintskippen koe ik der as wurkstudint skoan fan komme, al socht ik wol heal skimmelige sinesapels fan ‘e merk op Westerhaven yn Grinslân. Ik fûn der ek wol noch ytbere griente, lykas heal ferrotte komkommers of slaad. Streksum iten as men it wat útsocht. Mar foar fjouwer gûne hie men in folslein miel iten yn ‘e mensa. Fjouwer kear wyks, dat wie sûnder de fakânsjes noch gjin 200 yn ‘e moanne. Ik ha mar ien kear hielendal troch it jild hinne west. Doe haw ik foar 25 gûne myn âlde sulveren dûbeltsjes en kwartsjes ynlevere. Gjin ferkearde hannel. No haw ik noch gâns postsegels, dy’t neat mear wurdich binne, en in prachtige samnling boeken, idem.
Boppedat soe ik noch in 25% foar advertinsjes krije, dy mocht ik ek ferkeapje.Mar klean kosten ús doe suver neat en frou Verstappen dêr’t ik wenne, wie wiis mei my as der wer in TBS-er ûntsnapt wie. Dat kaam gauris foar. Ik studearre andragology. Nea ôfmakke, om’t ik it te drok krige en dêr te folle mei fertsjinne.
It doel wie om alle kearen dat F&F ferskynde ien plak of regio sintraal te stellen. Dat smiet dan wat ekstra regionale advertinsjes op en wie fansels goed foar de abonneewerving. Ik soarge dan dat der in mennich rûnbrocht waarden, sis mar 750 per kear, en gong der op it brommerke bylâns om de nammen op te skriuwen. Rotwurk wie it, mar ik helle moai wat op.

Wa die yn jo tiid de administraasje?

Frou de Boer die de administraasje en hie offisjeel it risiko ek. Mar der wie, sjoen de subsydzjeregeling, eins gjin risiko, of it moast it mooglike ûntslach op steande foet fan Henk de Boer wêze. Want sok dwaan as mei Frysk en Frij wie fansels yn striid mei syn arbeidskontrakt en it like fierder ek nearne nei. Jehanneke Liemburg dy ’t foar him oer siet op ‘e LC-redaksje, wie der jierren letter nóch poerrazend om.

Wa die de werving fan ’e advertinsjes? Visser & Broersma? Of wie der ien apart foar oansteld, mei provyzje?

De advertinsjewerving kaam fan alle kanten. Visser & Broersma, bestjoersleden, Henk of frou De Boer en iksels. Hja sille allegear wol sa ‘n 25% krige ha as se ien oan ‘e heak sloegen. My heuge twa rare dingen. Ien dat ik fan Van Seijen in sidegrutte advertinsje opnaam ûnder it motto Friese Boeken zijn te duur, wat Rink fan der Velde en Rients Gratama doe ferskriklik fûnen. Dat seine se by it begjin fan ’e earste Boekesutelaksje yn Ljouwert.
In oar aksidint wie dat ik nijjiersadvertinsjes de millimeter ferkocht, mar se yn sentimeters opmeitsje liet. Sa kamen Klaas en Feikje as nijjierswinskers mei in lyts advertinsjetsje oan in hiele kolom. Dy sil noch wol betelle wêze ek.

Hoe waarden dy lju betelle?

Frou de Boer soarge der tige sekuer foar dat elkenien op ‘e tiid betelle waard en as abonnee opskreaun. It wie yn it rare wat wy derby krigen, tûzenen.

Jo beskriuwe min ofte mear de formule fan Frysk en Frij yn nûmer 1 fan 1972. Under oaren stelle jo: Mar úteinlik is it in part fan ús opdracht inoar in bytsje lokkich te meitsjen.
Hokke sjoernalistike formule hienen jo foar eagen? Famylje èn opinyblêd?

In echte sjoernalistike formule hie ik eins net yn gedachten en Henk de Boer eins ek net, net ien fan ús. Straatsma woe mei LHB [foarsitter Liuwe Bouma] en Sybren Sybrandy wol opiniearje, ik woe sels de fris en fleurige kant wol op en Marinus de Boer en Anne Bokma hiene wat mear in sjoernalistike ynslach. Ik wie fan dat alles neat. Wat nayf sis mar, al koe ik wol aardich skriuwe, wat ik doe ek foar it Friesch Dagblad geregeld die.  

Yn dit ferbân, yndertiid waard oppere dat de Wytske (dy’t swier traumatideard weromkomt út in ferfelende kommune), op ’e foarside fan it earste nûmer fan Frysk en Frij net fan flesk en bloed wie, mar optocht. Kloppet dat? En sa al, wie Frysk en Frij yn it begjin wat maklik yn soks?

Oer Wytske hie Marinus de Boer skreaun, ‘ik fielde my sa goedkeap as in sint’. Hja sil wol optocht wêze, ik wist oant it ferskinen ta net dat it deryn kaam en it sei my ek net folle. Marinus wie ommers bestjoerslid en Henk de Boer fûn it goed, dat it soe wol sa wêze. Ja, wy wiene o sa maklik.

Wêrom binne jo by Frysk en Frij weigongen?

Ik krige it stadichoan drokker mei korrespondintskippen, bygelyks by de Lemster Krante, it Friesch Dagblad en it Nieuwsblad van het Noorden. By Frysk en Frij waard it ek drokker doe’t it moanneblêd fan it begjin op ’t lêst twa kear yn ‘e trije wiken ferskynde, ja sels in wykblêd wurde soe.
Doe kaam de redaksje fan De Pompeblêden fakant en neffens Straatsma moast ik dat ha. Soks wie krekt wat foar in wurkstudint. Dat ik skreau derop en tocht it te krijen ek. Dan koe ik mysels hielendal bedrippe, nei’t ik as earste propagandist fan de Stifting It Fryske Boek yn 1973 al moai fertsjinne hie (1500 gûne yn ‘e moanne foar heale dagen). Mar op it alderlêst, ik leau trije dagen foar it sluten fan de termyn, skreau Henk de Boer derop en dy ried my derôf. Hy hie fansels gâns bettere papieren, dat dêr hie ik wol frede mei.
Mar doe haw ik ek mar foar myn eigen belang keazen mei in korrespondintskip foar Het Parool. Ik hie ûnderwilens ek wat leard, fertsjinne aardich mei de skriuwerij (77.000 gûne yn 1977 mei 30 oeren wurkjen yn ‘e wike) en hie gjin ferlet mear fan Frysk en Frij, hoewol’t ik noch wol tige Frysksinnich wie doe. It blêd waard my ek wat te goedkeap en it wie net sjoernalistyk genôch – mar dat lei him ek oan mysels. Dat it wat stûke mei de abonnees sil dêr ek wol fan kommen wêze.

Yn 1991 wienen jo gadingmakker om Frysk en Frij oer te nimmen. Jo stelden dat PENN in wykblêd foar in ton útjaan koe. Neffens bestjoer en redaksje doe koenen jo dat finansjeel net ûnderbouwe. Hoe siet dat eins?

Yn 1991 hie ik F&F wol oernimme wold as ik de besteande redaksjeleden [Goasse Brouwer, Jelma Knol en Johan Oppewal] mar ûntslaan mocht.
Fêste lêsten wiene my te ûntrochsichtich en by einsluten te djoer, hoewol’t de beide redakteuren dy’t doe it measte skreaune, wol wat koene. Mar ik hie wat hurdere sjoernalistyk ha wold, mear primeurs.
Janny Vlietstra, doe foarsitter fan Frysk en Frij en wethâlder fan Ljouwert en PvdA, woe dat net. Wy hiene as buro PENN  mei in pear goede krêften wol eigen stikken skriuwe kind, dat hie it measte net koste, tocht my. Efternei tink ik dat ik dat mis hie, sa maklik wie it net, doe net en no noch net.
Mei fernijde technyk koe it printsjen en ferstjoeren ek in ein goedkeaper, wie myn oertsjûging. Dat hie ik wol globaal oanjûn, mar om’t Vlietstra c.s. al by foarbaat net iepen mei ús prate woene, is der fan in ûnderbouwing neat kommen – ek al net om’t de redaksjekosten der swier yn hongen. Dat earste wie dan letter foar it bestjoer fan F&F ek in moai ferlechje om fan ús ôf te kommen. Efternei besjoen muoit my dat net, mar doe al fansels.

Wurdt fuortset

Mear abonnees, mear losse lêzers

Sûnt it nije begjin wurdt faart set mei it oanwinnen fan nije lêzers en leafst beteljende abonnees. Sa wurdt yn 1972 in ynstruibrief by it blêd tafoege:

De jildsjitters dy’t it blêd finansjeel mei op poaten holpen ha, wurde m.y.f. 1974 útlotte. Se kinne har sinten skinke of weromstoart krije, dat wurdt publiseard:

Sûnt 27 april 1974 wurdt in list fan saneamde Mearbitellers pleatst. By de earste opsomming binne dat sa’n fiifensantich, fjirtjin dagen letter stean yn ’e rige fan har dy’t mear as f 10,00 oermakken in fyftich lju, de pear wiken dêrnei allyksa. Yn oktober binne it tsien, letter rint it wer op.

It abonnemintsjild wurdt geandewei ferhege:

En ‘sûnder adfortinsjes kin gjin krante draeije’, stelt de kranteman. Ynkomsten dêrút komme ek fan lêzers; :

Froukje Annema-Noordenbos: Gewoan populêr

Ien fan ’e earste en fitaalste meiwurkers mei de langste adem is Froukje Annema-Noordenbos. Har jongste bydrage ferskynt wierskynlik yn 1973, mar de nammen stean der dan noch net altyd by. Se is sawat alle wiken presint mei in reportaazje, yn ’e sfear fan human interest. Smûk, gesellich, fertroud. Noflike kost. Belangstelling foar de meiminske, sûnder opskik, noch sensaasjesucht. Har sjoernalistike stikken en ferhalen wolle der wol yn; en ek dy meitsje Frysk en Frij ta grage waar; populêr is se boppedat troch har romans, tonielstikken en lêzingen foar de Plattelânsfroulju, dy’t se sels sels promoat mei de bekekjaaiende titel: Tusken typmasine en ôfwaskkwast. Sukses. Kollega-skriuwers ha dêr serieus stikem de gek mei - ordinêre literêre kinnesinne.

Froukje Annema is hast 25 jier foar Frysk en Frij yn ’t spier; fleurich op, op ’e flitter - oant it opheffen. En hoewol absolút gjin leafhawwer fan flauwekul en strideraasjes, docht se mei oan it FuortSmytKatern fan hoe’t it net moat en leveret se dêrta toch in bydrage fan mei opsetsin dus gjìn kaliber.
Postúm komme by Utjouwerij Frysk en Frij fersen en ferhalen fan har út. 

Fan twa-wykliks nei wykliks

Op 31 augustus 1974 is Frysk en Frij feroare fan twa-wykliks tydskrift, fan acht siden it nûmer, nei wykblêd, fan acht siden it nûmer. Troch gearwurking mei it famyljeblêd Kontakt kinne de swetten útlein wurde. Haadredakteur Klaes Jansma docht ferslach op ’e foarpagina.

Yn ’t perk

Ate de Jong fertelt oer syn wjerfarren yn ’t Frysk en Frij-perk, 7-2-2020

Begjin jierren santich socht ik kontakt mei Frysk en Frij, of oarsom. Wêr‘t ik doe oer skreaun haw wit ik net mear, mar it wie yn de tiid fan Klaas Jansma en twa dingen binne my bybleaun.
Klaas betelle my mei boeken. Hy hie in doaze fol moaie printeboeken op ´e kop tikke en dêr krige ik in pear fan. En ik haw in kear in moai petear mei him hân. Of petear, miskyn wie ´t wol in preek fan myn kant. Wy hiene ´t oer ferskillen tusken ús. Ik konkludearre oan ‘t ein: “Ik bin mear sosialist as sjoernalist, en by dy is ‘t krekt oarsom.” Mysels kennende ha ‘k dat grif nochal normearjend sein: Klaas soe ek wat linkser yn ’e weareld stean moatte. Klaas foel net om fan myn ferwyt.

No, fyftich jier letter soe ‘k dat sa net mear sizze. Ik bin noch hyltyd links, mar wurdt selden rekke troch linkse politisy. En goed sjoernalistyk wurk rekket my ten djipste. Ik bin in grut fan fan mannen as Frénk van der Linden en Coen Verbraak en ek fan de jonge minsken fan de Correspondent – sy  soargje dat ik optymistysk yn it libben stean bliuw.

Pyt Jetze Faber en Hotze Schuil

Ien fan myn moaiste ferhalen foar Frysk en Frij skreaun ik yn july 1989. It gong om de striid om it heechste plak yn it Keatsklassemint fan Alle Tiden. Hotze Schuil stie hast  tritich jier oan ’e top mar it waard hieltyd dúdliker dat Pyt Jetze Faber him wolris pakke koe. Dêrom helle ik beide mannen byelkoar foar in petear – yn de Bogt fansels. Ik fûn ‘t akelich spannend en dat skreaun ik ek: “Ik tocht dat ik net botte keningsgesind wie, mar by dizze keningen is dat oars: ik bin al jierren in grutte fan fan Pyt Jetze (mar ha noch noait mei him praat) en allinne al de stim fan Hotze, in wike lyn troch de telefoan, makke my senuweftich. Dan sjoch ik him wer stean op it Sjûkelân, wer krekt te plak fansels, twa punten binnen en de hân komt even triomfearjend omheech.”
Beide mannen hiene wolris in wurd meielkoar wiksele, mar foar ‘t earst praten se lang meielkoar. It wie in histoarysk petear. 
Der kaam in soad oan ‘e oarder: hichte- en djiptepunten, idoalen, erotyk, rituëlen, mar oer it klassemint praten beide mannen net graach. Logysk fanút Pyt Jetze, dat gepraat lei mar druk, en Hotze woe ek wolris fan dat geouwehoer oer dy punten ôfweze. Hy beloofde Pyt Jetze in bosk blommen at dy him paseare soe.
Anton van der Ploeg makke moaie foto’s. Hannie Kamstra fan ‘e Bogt soarge foar woarst en tsiis. En Frysk en Frij fassilitearde it allegear – ek al hite dat doe noch net sa. It ferhaal ferskynde yn in keatsbylage fan Frysk en Frij op 29 july 1989.

De lêste punten

Hotze hood wurd, mar god wat moasten dy lêste punten foar Pyt Jetze fier wei komme. It jier dêrop, yn Bitgum soe ‘t barre kinne, mar it slagge net. Dan mar yn Tytsjerk, no way, Penjum dan, ek net… úteinlik pakte Pyt Jetze syn beslissende punten yn Achlum. En Hotze wie der by, mingd boskje blommen mei. Pyt Jetze bedankte Hotze en dêrnei – tekenjend foar de beskieden foarynse – syn maat Sake Saakstra: “Ik ha dit net allinnich dien.”
Frysk en Frij kaam opnij mei in keatsbylage, of better sein: trije. Want fansels moast de beslissende slach deryn stean, mar omdat dat sa lang duorre waard der hyltyd in nije foarpagina makke: “Pyt Jetze Faber by de magyske grins fan Hotze Schuil” waard: “Pyt Jetze Faber no op punten nûmer ien.”
Ik wit net hoe’t Goasse Brouwer dat doe allegear regele hat, mei dy bijlages, mar wy woene aktueel wêze, wy gongen der 100% foar. En dat slagge.

Ulbe Hannema vs Anne Krikke

Foar dy earste keatsbijlage, yn 1989, mocht ik noch in stik skriuwe. Oer de affêre Hannema versus Krikke nei de PC fan 1988.
Ulbe Hanne wie doe PC-foarsitter. Anne Krikke karmaster. Krikke wie en is gek fan it spul, oaral yn Fryslân stie hy op de foarline. De PC wie ek foar him fansels it heechste. Under de finale hoegde er net te karmasterjen, hy siet yn ’e tribune, mei evensagoed in goed sicht op de foarline. Op syn plakje stie Piet Schuil.
It gong tusken Peter Rinia, Johannes Brandsma en en Tunno Schurer oan ’e iene kant en Sake Saakstra, Pyt Jetze Faber en Hotze Rusticus oan ´e oare. It wie in  bloedspannende partij. 
Op 5-5 en 4-4 joech Schuil de bal yn. Oaren seagen him foar. Krikke ek en dy sei dat doe‘t in sjoernalist fan de L:jouwerter Krante him der nei de partij nei frege.
Dat hie Krikke net dwaan mocht fûn Hannema. Hy hie him ûnthâlde moatte fan kommentaar. Krikke moast him ferantwurdzje foar trije PC-hearen en doe‘t er net djip genôch troch it stof gong – it die him tinken oan Domela’s tiid –  waard er útsluten fan it karmasterkorps. Foar Krikke in ramp. Wiken lei hy der wekker fan.
Gryt van Duinen bemoeide har dermei en skreaun mei Krikke in wiidweidige ekskúsbrief. Mar de PC bleaun by har standpunt. Frou Krikke sjoerde in emosjonele brief, mar dy kaam ticht werom. God, wat hie ik de hel yn op dy Hannema. Ik skreaun in fel stik foar dy keatsbylage oer “it betonnen bolwurk dat PC-bestjoer hjit.” Doe‘t ik klear wie, om in oere as alve jûns, drukte ik op de ferkearde knop. Ferhaal gewist. Ik sil wol best flokt hawwe, mar ik bin fuort opnij begongen, ta de nacht út. Ik hie toch net sliepe kinnen. It ferhaal is der grif net minder fan wurden.
Tanksij Jan van der Meij, opfolger fan Hannema, is ’t letter wer goed kaam tusken de PC en Anne Krikke. Tusken my en dy Hannema net.

Sympoasium 100 jier Frysktalige sjoernalistyk

“Do siest doe ek yn it foarum oer 100 jier Frysktalige sjoernalistyk, yn 1990,” sei Goasse. Klopt. Mei wichtige mannen as Hylke Speerstra, Wio Joustra, Martin van Amerongen en Heinze Bakker en fansels ek in frou: Sytske van Aalsum. Fanwege dy nammen wie ’k senuweftich. Mar fierder wit ik der neat mear fan. Allinne dit. Ik siet nêst de superyntellektueel Martin van Amerongen fan de Groene Amsterdammer. Hy spruts sûnder oantekens foar ‘t faderlân wei.
Ik hie my heel goed taret. Foar my lei in útfoud A3-ke mei alle arguminten dy‘t foarby komme koene en derûnder puntsgewiis myn fizy.
Ik wit noch dat ik tocht: “Wat soe Van Amerongen fan my fine, mei al dy oantekens?”

Doge en net doge, in skimergebiet

Yn maaie 1995, 50 jier nei de befrijding, kaam Frysk en Frij – yn de nije foarmjouwing – mei in bijlage. Ik mocht in lang artikel skriuwe oer: “Doge en net doge, in skimergebiet / Foarby de grinzen fan goed en fout.”
It waard in skerp, earlik stik – ek oer de fraach at ik sels wol dooch. Al myn erfaring fanút it FAFK, it Frysk Anti-Faksisme Komitee, lei ik deryn. Jan Jan Pieter Janzen, dy’t oan datselde nûmer meiwurke, sei dat er it in moai stik fûn, fral dy selskrytyk. Fûn ‘k moai om te hearren, want ik fûn Jan Pieter in aardich mins.
Ik ha ’t no wer ris werom lêzen. En dan ferbaas ik my oer it koarte kollektive geheugen yn dit lân. Wat hiene wy doe in heldere fizy op rasisme en seksisme. Minsken dogge – mei #metoo en no mei The Voice – krekt as hawwe se wat nijs útfûn.

  

Deputearre Steaten: gjin stipe mear

Kultuer-deputearde Jaap Mulder wurdt yn april 1987 opfolge troch Johanneke Liemburg, deputearde foar de Partij van de Arbeid oant april 1994. Hja komt op 18 desimber 1987 mei it útstel om de stipe foar Frysk en Frij yn te lûken fanwegen te min abonnees, brek oan bestjoerskrêft by Frysk en Frij en idem oan sinten by de Provinsje. Hja krijt de mearderheid yn ’e Steatekommisje Wolwêzenssaken fan 8 jannewaris 1988 net mei want de measte steateleden wolle dan in Frysk wykblêd hâlde.

It bestjoer fan Frysk en Frij stelt dat ynlûken fan subsydzje yn striid is mei it taalbefoarderingsbelied.

Abonnees, meiwurkers, skriuwers, taalwittenskippers en politisy wolle Frysk en Frij net misse. Hjirûnder lûden út it fjild wei.

Foar Tros Radio jouwe deputearre Johanneke Liemburg en redaksjelid Johan Oppewal har fyzje op ’e posysje fan Frysk en Frij, y.f.m. mei it foarstel ta ynlûken fan ’e provinsjale subsydzje:

Hjirûnder in Reportaazje fan Omrop Fryslân oer it subsydzjedebat yn de Steatekommisje Wolwêzenssaken fan 8 jannewaris 1988.
Oan it wurd komme achterienfolgjend, Goasse Brouwer, ynsprekker út namme fan Frysk en Frij; Johannes Boorsma, steatelid foar de Partij van de Arbeid; Harke van der Meer, direkteur fan de Friese Pers B.V.; Johanneke Liemburg; Rindert Straatsma, bestjoerslid fan Frysk en Frij; en Heine Keuning, foarsitter aksjeploech ‘Frysk en Frij moat bliuwe’.

Om in takomst foar in Frysk wykblêd mooglik te meitsjen wurdt praat oer gearwurking fan Frysk en Frij mei oare Frysktalige skreaune media, soks ûnder auspisiën fan de Ried fan de Fryske Beweging. De redaksje fan Frysk en Frij sil dêrby ûnôfhinklik bliuwe. Redakteur Johan Oppewal ferdútst ien en oar yn in fraachpetear mei Sjouke Louwsma fan Omrop Fryslân Radio:

Sytse-Jan van der Molen, meiwurker skiednis, freget nei ’t er wiis is yn syn ynstjoerd stik: Nekke fan Frysk en Frij.
Noch profesjoneler? skriuwe de meiwurkers Siemy de Boer, Meindert Nicolai en Floris Schuurman. Se benutte har Wurkûnderfingsplak om letter yn in betelle baan te rûgeljen. Dat slagget alle trije.

Deputearde Liemburg reageart op de Te Gast fan Tony Feitsma yn ’e Ljouwerter Krante fan fiif dagen earder.

Heine Keuning, foarsitter fan de aksjeploech Frysk en Frij moat bliuwe, reageart op in ferslach yn ’e Ljouwerter Krante fan ’e Harksitting op 18 jannewaris oer Frysk en Frij en skriuwt op wat er dêr wol en net sein hat.
Keuning wie steatelid foar de Partij van de Arbeid (1966-’78, sûnt 1974 fraksjefoarsitter) en lid fan ’e Twadde Keamer (1979-’81).

Neffens literator Anne Wadman makket kultuerdeputearde Johanneke Liemburg yn har Te Gast fan 20 jannewaris1988 Nuvere bokkesprongen.

Liuwe Bouma, foarsitter fan Frysk en Frij, arguminteart tsjin de arguminten fan deputearde Liemburg yn har Te Gast.

Deputearre Liemburg komt in moanne nei de Steatekommisje-gearkomste mei trije nije redenen om Frysk en Frij provinsjale pekunia te ûnthâlden: hyltyd minder jild waard brûkt foar it wervjen fan abonnees en reklame, it lêsjild is te leech en de administraasje is net op oarder.

Tony Feitsma set yn It perspektyf fan in deputearre fraachtekens by wat kultuerdeputearde Liemburg opperet yn dy har Te gast fan 20 jannewaris 1988.

Yn ’e mienskip wurdt yn breedte en ingte neitocht oer de takomst fan Frysk en Frij. Ir Gerrit-Jan van Zoelen, direkteur fan ’e Fram (Friese Autobus Maatschappij), komt spontaan mei in idee foar it behâld fan it tydskrift. Van Zoelen ljochtet syn ideeën ta yn in fraachpetear mei Sybren Terpstra fan Omrop Fryslân Radio:

Skriuwer Eppie Dam – Frysk en Frij – en de bestjoersleden Liuwe Bouma – Frjemd steatestik – en Rindert Straatsma – Frysk en frjemd – wize op ûnkrektheden oer Frysk en Frij yn it stik fan Deputearre Steaten, dat tsjinnet as rjochtline by de beslútfoarming yn ’e Steatekommisje Wolwêzenssaken.

Yn ’e Steatekommisje Wolwêzenssaken wurdt it beslút nommen om in Wurkgroep yn te stellen dy’t kânsen foar in Frysktalich wykblêd besjocht.

De makkers fan Frysk en Frij wurde bûten de Wurkgroep hâlden, se wolle meiprate.

Haadredakteur Jacob Noordmans skôget de ferskraling fan Fryslân – dêrûnder de kulturele pine, lykas de need by Frysk en Frij.

Yn it Tros-radioprogramma Finale oer keunst- en kultuerbelied hâldt deputearde Liemburg út dat oan Frysk en Frij it stigma fan bewegingsblêd klibbet, Heine Keuning stelt dêrfoaroer dat it tydskrift in famyljeblêd is.

Yn ’e Wurkgroep oangeande in Frysk wykblêd komt net in fertsjintwurdiger fan de Aksjeploech Frysk en Frij moat der bliuwe, sjoch rjochter kolom hjirûnder:

Op goerie fan It Berie foar it Frysk stelt deputearre Johanneke Liemburg begjin desimber 1988 út om Frysk en Frij wol te subsidiearjen.
Dat Berie is it provinsjaal advysorgaan foar Deputearre Steaten oangeande Frysk taalbelied ta befoardering fan ’e yntegraasje fan ’e Fryske taal yn it maatskiplik en ynstitusjoneel libben yn Fryslân, op grûn fan lykweardigens en lykberjochtiging oan it Nederlânsk.

Unôfhinklikheid

Yn 1989 wurdt H. de Boer as haadredakteur opfolge troch Goasse Brouwer. Dy runt de ûndernimming mei it fêste redaksjelid Johan Oppewal, en letter mei Jelma Knol, Jelle Bangma, Ingrid Wagenaar, Sjoerd van Aalsum, Geart-Hessel de Boer en 88 freelance meiwurkers.
Neist de ‘Human interest’, wurdt geandewei mear plak ynromme foar ûndersykssjoernalistyk en polemyk.
Kolommen mei kommentaren wurde útwreide mei bydragen fan sa’n tritich kolumnisten – wêrfan twa-tredde part frou – fan alle mooglike politike rjochtingen, sjoch de list by Meiwurkers hjirûnder.
De redaksje wurket oan ’e hân fan in redaksjestatút dat de ûnôfhinklikens fan it blêd garandeart en in redaksjerie komt trije of fjouwer kear yn ’t jier gear ûnder foarsitterskip fan Jan Jongsma.
De fêste redaksje en de free-lance meiwurkers wurde sûnt betelle neffens de bewende sjoernalistike merites, de kollumnisten allyksa, dy krije f 60,00 de kolomn.
Dêrneist wurdt de administraasje fierd troch frijwilligers yn in Wurkûnderfiningsplak mei behâld fan útkearing. Ek ha meiwurkers mei in beheining in yntegrearde ynbring yn dit bedriuw: Beskerme wurkjen ûnder begelieding. Dat wint sa oan, dat redaksjelid Johan Oppewal op in stuit opperet: Goasse as wy sa trochgeane, begjint it hjir ècht op in Sosjale Wurkpleats te lykjen en kinne wy ús blêd net mear profesjoneel opsette. Der komt dan foarlopich in stop op de Opstap Foar Betelle Wurk.
De advertinsjewinnerij is yn eigen hân en groeit gestaach nei f 150.000,00 op jierbasis, wylst it belied is dat inkeld advertinsjes yn it Frysk en yn dialekt pleatst wurde – in ekstra tûkelteam.
It hele jier troch wurde yn doarpen en by eveneminten abonnee-win-aksjes hâlden.

Brede formule

It famylje- en opinyblêd hat as skaaimerk in brede formule. Njonkenlytsen wurdt de gjalp Fris en Fleurich fan ’e foarside ôfhelle, om’t guon dat – net terjochte yn dit gefal – assosjeare mei sensaasjeferslachjouwing wat yn dy tiid opgong makket en útrint op emoasjesjoernalistyk yn ’e desennia dêrnei. Oan dy opkommende tendins wapperet de flagge fan ’e dei by Frysk en Frij net mei, achtergrûnreportaazjes en krûdige polemiken binne dêrfoaroer it hannelsmerk.
Sensaasje is neat oan en dêr wurde je net fleurich fan en dat strykt likemin mei it kaliber fan dit iennichst skreaun Frysktalich medium foar jong en âld, links en rjochts, ortodoks, frijsinnich, humanist en frijtinker.
Der binne rubriken oer taal en literatuer, byldzjende keunst, toniel, film, religy, polityk, lânbou, sport, damjen, bridzjen, puzzeljen, itensieden.
Alle moannen falle ekstra bylagen troch de bus, benammen oer literatuer en sport.

Meiwurkers troch de jierren hinne

Elkenien dy’t har of him mei Frysk skriuwen okkupeart, is sawat anneks mei Frysk en Frij.
Klik hjirûnder foar de rigen op alfabet. Dizze waslisten binne by lange nei net kompleet. Wy stelle oanfullingen tige op priis. (Opjeften fan meiwurkers yn ’e ûnderskate ôfleveringen waarden net altyd sekuer byhâlden, soms stie in namme pas nei in jier yn it kolofon.)

Algemiene meiwurkers

Literêre resinsinten

Kollumnisten

Meiwurkers politike kommentaren

Meiwurkers libbensbeskôglike bydragen

Nijjiersborrels en sa

Frysk en Frij hat alle jierren in Nijjiersborrel. En alle freden slút de redaksje de wurkwike ôf mei it ferarbeidzjen yn ’e stamkroech: De Pauw, De Stee, Het Wapen van Leeuwarden. Meiwurkers witte har dêr te sitten, skowe oan en adviseare derop los. Inkeld feroarlovet it bedriuw har in personielsreiske.

Kweekfiver

It blêd wurdt in kweekfiver foar literêr en sjoernalistyk talint. Mannichien debuteart yn Frysk en Frij mei poëzy en proaza, ûnder stevige redaksjonele begelieding. Ferslachjouwers as Peter Bruinsma, Herman Broers, Jacob Haagsma, Harm Harkema, Nico Hylkema, Jelma Knol, Johann Mast, Gerryt van der Meer, Anke Mulder, Johan Oppewal, Sietse de Vries en Willem de Vries begjinne en/of sette har sjoernalistike kârriêre dêr troch. Yn 1990 organiseart Frysk en Frij in symposium oer 100 jier Frysktalige sjoernalistyk.
Artikels út Frysk en Frij wurde as ûnmisber beskôge as yn it ûnderwiis ferlet is fan skreaun Frysk oer aktuele maatskiplik relevante ûnderwerpen. Ek eksamenteksten foar it middelber en fuortset ûnderwiis wurde út it blêd distilleard.
Dêrneist eksploiteart Frysk en Frij in moanneblêd foar bern: De Fryske Bernekrante mei as redaktrise Meintsje Brouwer-de Jong.

Oantal abonnees

Foar Fryske begripen hat it tydskrift in foars tal beteljende abonnees.
Nei in healjier fan it op ’e nij ferskinen yn 1972: 3.000; yn 1985 binne dat sa’n 6.000; yn 1990 4.400.
Ta fergeliking, it moanneblêd De Strikel hat yn dy tiid in abonnebestân fan 900, neffens eigen opjefte. Yn ferhâlding mei it tal lêzers yn it Nederlâns taalgebiet kin yn dy tiid in Frysktalich abonneebestân fermannichfâldige wurde mei de faktor 28, Frysk en Frij rikt dan heger as in blêd as Vrij Nederland.
De ynkomsten út advertinsjes binne in essinsjeel bestândiel fan ’e eksploitaasje. De abonnemintspriis allyksa: yn 1992 f 59,00, yn 1994 wurdt dy ferhege oant f 75,00 yn ’t jier.

Wol of net subsydzje?

Underskate lju jouwe har miening oer de foar- en neidielen fan stipe oan Frysk en Frij:

Bedrijfsfonds voor de Pers

Sûnt 1988 wurdt Frysk en Frij stipe mei f 150.00,00 semy-ryksjild op jierbasis troch it Bedriuwsfûns foar de Parse, om’t dy it blêd beskôget as ûnôfhinklik sjoernalistyk tydskrift en as poadium foar literatuer- en taalbefoarderingsmedium. Har betingst is dat de Provinsje Fryslân dêr itselde bedrach bydocht.

Mei de tasizzing fan stipe fan it Bedriuwsfûns kin in nije redakteur betelle wurde.

Yn 1991 krijt it blêd noch wer in ton fan it Bedriuwsfûns mei it each op fjouwer kwalifikaasjes: de groei fan it abonneebestân, de hegere eigen ynkomsten, de modernere produksje en de kwaliteit fan de bijlagen, lykas De Fryske Bernekrante, de boeke- en sportbijlagen.

Stipefûns Frysk en Frij

Op 7 juny 1990 wurdt in fûns oprjochte – Stipefûns Frysk en Frij – dêr’t sa’n fiifhûndert abonnees rinteleaze lieningen en skinkingen yn stoarte, meiïnoar f 260.000,00; as buffer en om de polityk sjen te litten dat de ûndernimming sels ek in substansjeel part ynbringt, bûten abonnemintsjild en advertinsjeynkomsten om.
It sukses wurdt troch Deputearre Steaten tsjin it blêd brûkt: de deputearre stelt, as Frysk en Frij dan sa goed sels jild genereare kin, is provinsjale stipe net noarich.
De buffer wurdt bestege foar it fuortbestean, en ek oansprutsen foar de eksploitaasje as twawykliks magazine m.y.f. 1992. Trouw berjochtet dêroer.

Trouw, 5 novimber 1992:
Achterban redder van tweewekelijks magazine Frysk en Frij

Sympoasium 100 jier Frysktalige sjoernalistyk

Frysk en Frij organiseart op sneon 27 novimber 1990 te Ljouwert in sympoasium oer hûndert jier Frysktalige sjoeralistyk, ûnder lieding fan ’e Ljouwerter wethâlder Janny Vlietstra, dy’t in moanne letter midden yn ’e subsydzjeperikels it plak ynnimt as foarsitter fan Frysk en Frij.
Sprekkers binne Sytske van Aalsum, redaktrise by it deiblêd Trouw; Martin van Amerongen, haadredakteur fan De Groene Amsterdammer; Heinze Bakker, fan de N.O.S.; Ate de Jong, meiwurker fan Frysk en Frij; Wio Joustra, fan ’e Volkskrant, even letter haadredakteur fan ’e LC; en Hylke Speerstra, haadredakteur fan ’e Ljouwerter Krante.

Wikseling bestjoer

It is slim bestjoeren en redigearen mei allegeduerigen jildpine as ballêst. Ek by in ûndernimming mei in oars djoerabele en duorsume lading. Yn dat ljocht docht it gjin nij dat ûnfertochte wynfleagen it seil beroere, in pûster it bolle doek yn ûnstjoer bringt. It kundich deistich bestjoer – Baukje Miedema, foarsitter, Geart Vledder, skriuwer, en Jan Brandsma, skathâlder, stapt op 19 desimber 1990 fan board. De beakens wurde mei tsjinsin yn waar en wyn ferset.
It DB sjocht in takomst fan Frysk en Frij wol sitten op fierhinne kommersjele basis, sûnder strukturele oerheidsstipe en mei oparbeidzjen mei de Ljouwerter Krante en it Frysk Deiblêd. De redaksje rekkenet mei registerakkountants foar dat altyd oerheidsjild by sa’n wykblêd moat, sil it kwaliteit behâlde; boppedat wolle de deiblêden net. Dat de minsken op ’e wurkflier ha in tsjinoerstelde finansjele farrensrûte foar eagen; de twa oare bestjoerders, Jelle Bangma en Piter van der Plank, allyksa. Dêrom skiede de wegen. Net om twifel oan bestjoerlik fakmanskip of om persoanlik skeel – de sachte karakters oer en wer en dy har oannimmelike útglider, it ûnbesiisde yn in eachwink hurd om hurd. It is net mis, mar mis is ’t wol.
Himerige ferslachjouwers dogge har wurk dêrta yn sensaasjesjoernalistyk, de waan fan ’e dei ûnder emoasjeferslachjouwing dy’t yn dy jierren, ek yn ’e deiblêden, oanboazet.

It bestjoer dat opstapt, ljochtet har stânpunten ta by Omrop Fryslân Radio:

De haadredakteur fynt farske farrenslju yn Janny Vlietstra, foarsitter (wethâlder foar de Partij van de Arbeid te Ljouwert), Willem Bekius, skathâlder (dosint oan Windesheim, skoalle foar sjoernalistyk te Swolle), en Gina Kamsma, skriuwer (advokaat te Ljouwert).
Har beweechreden om dit feardige skip op wiffe see te bestjoeren, is beakene op it mienskipsbelang fan ’e taalbefoardering en it sjoernalistike en literêre sicht op rommer wetter.
Se wurde konfronteard mei polityk njirrebrot, Shakespeariaansk beseten fan jildhonger en machtsgleonens. Mei as ûnferfalske dramatyske yngrediïnten it ferdiel en hearskjen tusken de bedriuwen troch, rabberij yn achterkeammerkes, flústerjend sûfflearen yn ferpleatsbere kûlizen, dûbelde en ferburgen aginda’s, hyltyd wer ferskowende senario’s of sa’t je wolle plots, ynstitusjonalisearde belangefertizingen, it ferhoalen oprekken fan de tiid, en fanselssprekkend Ja gjin Ja en jitris Nee gjin Nee, geheime rapporten fan sinisy dy’t fan alles de priis witte en fan neat de wearde (Oscar Wilde) en toch it ultime beslútfoech besitte oer saken dy’t se sels op dit skolperige wiet noait bedjipje sille.

Sels skôgje, hifkje en oanfiele is it bêste middel tsjin populistyske propaganda. De goegemeente leaut it wol. Oars opmerksume sielen, wurde einlings en te ’n lêsten murf. De trije nije bestjoerders werpe harsels net yn dy fergiftige slangekûle; leauwe net earder as dat se itsels seker witte en hâlde it roer yn eigen hân. Oant de wâl it skip wer keart.
Anno No folop stof foar fierder yngeand ûndersyk nei bestjoerskultueren.

Op ’e nij in soap fan jildskoaierij

Neffens berjochtjouwing yn ’e Ljouwerter Krante yn febrewaris 1991 is deputearde Liemburg fan betinken dat de provinsjale subsydzje foar it wykblêd Frysk en Frij op langere termyn fuortset wurde moat. Sjoch it stik hjirûnder, letter hjiroer mear.

It Bedriuwsfûns foar de Parse kin allinne tydlik stypje. Sadwaande ferfalt dy bydrage mei yngong fan 1992. De Provinsje stelt út om har oanpart dan werom te bringen fan f 150.000,00 nei f 100.000,00 yn ’t jier.
Partisipaasje yn de eksploitaasje fan Frysk en Frij troch de grutste útjouwer yn Fryslân, de Friese Pers B.V., smyt neat op, omdat dy útjouwer net struktureel finansjeel bydrage sil.

Foar in ton kin net in kwalitatyf goed wykblêd ekspoliteard wurde. Sadwaande freget Frysk en Frij f 450.000,00, lykas wenst opsteld neffens trochberekkeningen fan register-akkountant en mediadeskundigen. Mar Frysk en Frij fernimt dat sels de steateleden dy’t foar it fuortbestean fan in profesjoneel Frysk en Frij binne, 450 ton polityk te heech grepen ynskatte. Om te rekkenjen mei politike helberens en de eksploitaasje tagelyk slutend te krijen, docht Frysk en Frij in wike letter in oanfraach fan f 300.000,00 en sil it besykje om út in oare provinsjale pot en út in bedriuws-ekonomysk fûns de nedige 450 ton foar de eksploitaasje byinoar te swyljen en fierders troch noch mear kommersjele aktiviteiten – tsjinstferliening op it gebiet fan skriuw- en fertaalburo – oan te lûken.

Letterop yn 1991 is Liemburg fan miening dat it taalbefoarderingsjild better bestege wurde kin oan regionale blêden en stelt hja út om Frysk en Frij tenei gjin subsydzjes mear ta te skikken; hja krijt de mearderheid fan ’e Steaten op har hân.
Om’t dat beslút neffens taal- en literatuerwittenskippers, sosjologen en leafhawwers fan ûnôfhinklike sjoernalistyk tsjin it algemien belang is, spant Frysk en Frij in rjochtsaak oan om har provinsjale stipe te behâlden. Frysk en Frij wint dy saak, mar moat dêrnei belies jaan omdat hja net bysteat is djoere advokaten te bekostigjen wylst de provinsje dy wol oanlûke kin, betelle fan mienskipsjild.

Stimmingmakkerij

Yn ’e provinsjale deiblêden is sprake fan stimmingmakkerij oer Frysk en Frij neffens it fiifkoppich bestjoer Jelle Bangma, Willem Bekius, Gina Kamsma, Piter van der Plank en Janny Vlietstra. Earst wolle se dêr gjin replyk op jaan om it nulnijs net te fuorjen. Mar omdat sok nijs net nul is foar de publike en politike opniny, stjoert hja toch rjochtsettingen. Dy wurde wegere.
Yn it nûmer fan 31 jannewaris 1991 pleatst it bestjoer in berjocht dêroer yn Frysk en Frij, ûnder de kop

Stimmingmakkerij oer Frysk en Frij

Hjirûnder de berjochting yn ’e Ljouwerter Krante dêr’t it bestjoer oan refereart. Foarpagina en side 11.

Iepen brief

Yn it nûmer fan 13 juny 1991 stiet in Ynstjoerde miedieling, in Iepen brief fan it bestjoer oan ’e leden fan ’e Provinsjale Steaten en dêrneist in Oanbefellingsbrief ûndertekene troch 27 saakkundigen op it gebiet fan sjoernalistyk, literatuer- en taalbefoardering, ûnderwiis en wittenskip, dokumintaasje, kultuer en sport, advertinsjemerk en wurkgelegenheid.

Trouw docht ferslach
27-3-1992: Frysk en Frij doet wat de politiek nalaat: de Friese taal bevorderen
15-5-1992: ‘Frysk en Frij’ herovert via rechter subsidie

Foarsitter dr Piter H. van der Plank ferdútst yn in Te Gast yn ’e Ljouwerter Krante yn koart bestek op wittenskiplike grûnen wêrom’t in kwalitatyf goed wykblêd foar in ton oan subsydzje net mei sûn saaklik ferstân yn ’e merk set wurde kin.

Op 19 juny 1991 nimt de Provinsjale Steatekommisje Wolwêzen it beslút om de oanfraach fan Frysk en Frij fan f 450.000,00 stipe net te honorearen.
Hjirûnder in greep út berjochtjouwing yn ’e Ljouwerter Krante.

Oare gadingmakkers

No’t bekend is dat de Provinsje in ton beskikber hat foar in wykblêd en Frysk en Frij witte lit dat dêrfoar net in kwalitatyf goed tydskrift ferskine kin, melde har oare gadingmakkers, ûnder oaren Compleet Design te Frjentsjer en Persbureau PENN, fan de eardere redakteur fan Frysk en Frij, Klaas Jansma, te Ljouwert.
Compleet Design lit daliks blike dat it bedriuw gjin weet hat fan útjaan op dit spesifike mêd. Yn har eksploitaasje-opset wurdt steld dat de organisaasje fan Frysk en Frij net yn ’e heak is, mar in ûnderbouwing fan dy konstatearing is der net by; likemin oangeande abonnemintsjilden en personielskosten. Compleet Design hat dan ek gjin stikken opfrege fan de bedriuwskosten fan Frysk en Frij.
Mei de twadde útjouwer hat Frysk en Frij petearen oangeande gearwurking, mar PENN komt neffens bestjoer en redaksje net mei in finansjeel ûnderstipe begrutting anneks bedriuwsplan.

Lêzers en meiwurkers dogge har sechje

Lêzers fan Frysk en Frij dogge ek har sechje, hjir in pear foarbylden.
Mentha de Jong (1919-2005) is in betroud en besieljend klankboerd foar mannichien dy’t nocht hat oan Fryske taal en -literatuer; hja besoarget de postume útjeften fan wurk fan Froukje Annema-Noordenbos (1941-1998), dy‘t sûnt de nije start yn 1972 sawat alle wiken in reportaazje klear hat.
Tineke Schokker-Strampel is administratyf meiwurkster. Letter set se har foar de mienskip yn as deputearde foar it CDA en as boargemaster fan Flylân.

Meiwurkers komme allyksa út ’e hoeke. Hjirûnder in Koart Kommentaar (linker kolom) fan Nel van Zandbergen-Scheffer, lid Provinsjale Steaten foar de V.V.D. en in beskie dêrop fan Jan Jongsma, foarsitter fan ’e meiwurkers en -redaksjegearkomsten fan Frysk en Frij.

Twa-wykliks magazine mei yngong fan 1992

Om de kwaliteit te behâlden, wurdt Frysk en Frij in twa-wykliks magazine; en in ferheging fan ’e abonnemintspriis bliuwt net út.

Bestjoerslid Jelle Bangma wurdt befrege oer Frysk en Frij as nij magazine:

In paradoksaal begjin is de fuortsetting fan Frysk en Frij twa kear yn ’e moanne: 1992 sil it jier wurde fan ’e iepen grinzen foar taal en tongslach. Op 15 novimber wurdt yn Straatsburch it Europeesk Hânfest foar regionale talen en talen fan minderheden oannommen. Fryslân set lykwols it jier yn sûnder in wykblêd yn eigen taal.

Provinsjaal rapport

Sûnt it tydskrift yn 1991 sûnder provinsjale stipe ferskynt, hinget it swurd fan Damokles boppe de holle fan ’e redaksje. Underwilens besiket Frysk en Frij de wei nei provinsjale stipe wer iepen te krijen. It belang fan it tydskrift foar de taalbefoardering wurdt breed droegen en gâns saakkundigen rapporteare dêroer, ek nei de Provinsje – in jierrenlange tiidferslinende lobby.
Yn opdracht fan Deputearre Steaten komt yn 1994 in rapport út, skreaun troch Harke van der Meer, fan 1971 oant 1989 direkteur fan de Friese Pers BV, útjouwer fan ’e Leeuwarder Courant; de Friese Pers jout sûnt 1979 ek it moanneblêd De Strikel út.
Van der Meer wie te set om regionale blêden oer te nimmen en hie Frysk en Frij dêrby ek op it each.
Yn syn rapport stelt hy dat Frysk en Frij 3.500 abonnees hat, wylst it betelle abonneebestân op dat stuit op 4.442 stiet en der 15.000 lêzers binne. Neffens itselde rapport binne by Frysk en Frij hast gjin ynkomsten út advertinsjes en de meiwurkers wurde min betelle.
It rapport adviseart om oanfragen fan Frysk en Frij om jildlike stipe net te honorearen. Dat advys wurdt op foarstel fan Deputearre Steaten oernommen troch Provinsjale Steaten: in grutte mearderheid stimt tsjin in honorearing fan in – oanskerpe – oanfraach fan f 125.000,00 yn ’t jier. Dat sil de ein betsjutte fan it blêd, nei 55 jier. De lêste seis jier hat Frysk en Frij it dan sûnder provinsjale stipe steld.
Oant 1992 krijt Frysk en Frij f 300.00,00 stipe fan ’e Provinsje; yn 1993 is dat f 100.000,00 fan Provinsje en it Bedrijfsfonds voor de Pers; yn 1994 is dat f 40.000,00 oan provinsjale stipe en is it Bedriuwsfûns ôfheakke omdat de Provinsje net substansjeel bydraacht.
Lykas earder steld, Frysk en Frij kin net sûnder subsydzje fan de provinsje op akseptabel sjoernalistyk en literêr nivo útbrocht wurde, dat it moat út ’e noch krappere krapte ferskine: yn 1992 en 1993 as twa-wykliks tydskrift en fan 1994 oant 1997 as moanneblêd, want it belied fan Frysk en Frij is dat sa’n tydskrift yn in sûn taalklimaat gedije moat, profesjoneel fan opset en dan bygelyks net ôfhinklik fan net folweardich betelle frijwilligers.

Moanneblêd sûnt 1994

Fleurich en treurich tagelyk is it begjin fan 1994. De redaksje ljochtet it ferskinen fan twa-wykliks nei moanneblêd ta.
De fêste free-lance meiwurkers wurde neffens de bewende sjoernalistike merites betelle, de kollumnisten ek. Underbeteljen is net mear oan ’e oarder. Dat is bewust belied. As dat net útfierdt wurde kin, komt de profesjonaliteit yn it geding en dat is ongesond foar ynhâld en ynfrastruktuer, is de redaksje fan betinken.
Dêrfoaroer stiet de haadredakteur tenei foar tolve oeren op ’e leanlist, de oare redaksjeleden foar fyftich 50 prosint.
Dêrneist wurdt neffens wenst wer tankber gebrûk makke foar de ynset fan frijwilligers by administraasje en abonneewinnerij.

Trouw, 22-10-1993: Fries opinieblad Frysk en Frij wordt maandelijks

Fyftich jier

Yn 1995 wurdt it fyftich-jierrich bestean as legaal blêd fierd mei in Jubileumnûmer.

Omrop Fryslân TV oer Frysk en Frij

Omrop Fryslân TV stjoert op 28 jannewaris 1996 in reportaazje út oer it tydskrift Frysk en Frij.
Oan it wurd komme:
Bertus Mulder – kultuer-deputearde sûnt april 1994; Ingrid Wagenaar, redaktrise fan De F-Side; Douwe Kootstra, earder meiwurker fan moanneblêd De Strikel, dat bestie fan 1958 oant en mei desimber 1994; abonnees; in advertearder; de âld-bestjoersleden Jelle Bangma en Geeske-Krol-Benedictus; de redakteuren Sjoerd van Aalsum, Geart-Hessel de Boer en Goasse Brouwer.

Bygeliedende tekst fan ’e Omrop:
It moanneblêd Frysk en Frij sit finansjeel yn swier waar. It eardere wykblêd en letter twawyklikse blêd krijt gjin provinsjale subsydzje mear, al binne der noch wol petearen. Meiwurkers fertelle oer de swierrichheden. De provinsje soe in ferburgen aginda hawwe om Frysk & Frij op te heffen. Oan it wurd komme ûnder oare Goasse Brouwer, Sjoerd van Aalsum en Geart-Hessel de Boer, mar ek deputearre Bertus Mulder en Ingrid Wagenaar fan de F-side. Dizze wyklikse Fryske side yn beide kranten wie bedoeld om nije Frysklêzers te winnen, dêr gie provinsjale stipe hinne. Ek komme lêzers en advertearders oan it wurd.

Omrop Fryslân TV, 28-1-1996

Komitee fan Oanbefelling

Yn 1996 wurdt in Komitee fan Oanbefelling Frysk en Frij ynset, mei as leden Dieuwke Y.W. de Graaff-Nauta (CDA, foarsitter, steatssikretaris Binnenlânske Saken), Egbert Steenbeek (VVD, skriuwer, sekretaris Keamer fan Keaphannel yn Fryslân), John G. te Loo (PvdA, boargemaster fan Ljouwert) en Gerrit Ybema (D’66, lid Twadde Keamer). Doel: de provinsjale polityk bewege om Frysk en Frij as wichtichst skreaun medium oangeande taalbefoardering tenei wer jildlik te stypjen. It Komitee bedijd it net om Frysk en Frij feilich te stellen.

De Provinsje hâldt fêst oan it oardiel dat it blêd te min aksjeradius hat mei in oplaach fan 3.300 eksimplaren (en dûbel safolle lêzers). Finansjele stipe is neffens har better bestege oan regionale blêden. Dêrmei wurdt ôfstân nommen fan it earder brûkte kwalitative argumint en no wurdt allinnich op kwantiteit ynset, populêre kost ta tsjinst fan de Fryske taalbefoardering. Dat rint yn 1994 út op in twa-wyklikse pagina yn it Friesch Dagblad, de Leeuwarder Courant en Huis aan Huis, de F-Side, de Fryske Side, mei as einredaktrise Ingrid Wagenaar en opmakker Daam de Vries, beide út de skoalle fan Frysk en Frij.

Oer de F-side en omballingen lit Eelke Lok lju út ûnderskate dissiplines redendiele:

No’t it beslút nommen is om de F-side op te setten, wol Frysk en Frij dy wol ynfulle. Goasse Brouwer wurdt dêroer befrege troch Omrop Fryslân Radio:

De Provincie Friesland betellet dy advertinsjeside trije jier en konstateart dan dat de taalbefoardering der by dit eksperimint ynsketten is, it jild ta weismiten keard – en hâldt mei dy stipe op. It kultureel moanneblêd De Moanne krijt tenei subsydzje.

Benefytmanifestaasje

As yn 1995 it gouden jubileum wol heel feestlik útpakt, tidigje abonnees, advertearders, bestjoer en redaksje noch op in kearpunt yn de provinsjale polityk – dy hoop is fergees en polityk nayf. Frysk en Frij har oanfragen foar provinsjale stipe wurde alle geduerigen ôfwiisd ûnder it politike mom dat it blêd net oan de provinsjale betingsten foldocht – neffens saakkundigen wrâldfrjemde foarwaarden, sa’t hjir letter kroanikeurd wurde sil.
Trouw berjochtet, 2-5-1997: Frysk en Frij lijkt op sterven na dood

Dy onmooglike easken liede ta protesten. Yn it blêd sels en oars ferskine hûnderten adhesybetsjûgingen. Dizze provinsjale taalpolityk wurdt yn it fjild massaal fersmiten.
Op foarstap fan sjonger-trûbadûr Piter Wilkens wurdt spontaan – ta ferrassing fan ’e redaksje fan Frysk en Frij – op 25 oktober 1997 in Benefytmanifestaasje – De died by it wurd – yn ’e Prinsetún te Ljouwert organiseard dêr’t hûndertfyftich keunstners har foar de saak ynsette en trijetûzen lju op ôfkomme. It Organisaasjekomitee bestiet neist Piter Wilkens út Tine Bethlehem, Lysbert Bonnema fan it F.L.M.D., Remmelt Boonstra fan Aaipop, en Henk Dykstra, meiwurker fan Frysk en Frij.
In breed skala fan literatoaren, popgroepen en sjongers manifesteare har lûd en tagelyk subtyl. Sjonger Ernst Langhout lanseart in protest-cd, reedriderskampioen Ids Postma nimt it earste eksimplaar yn ûntfangst.

Yn it oktobernûmer fan Frysk en Frij ferdútst Piter Wilkens wat de kulturelen beweecht om mei har middels – muzyk en oare keunsten – pal foar Frysk en Frij stean te gean:

De Leeuwarder Courant berjochtet as folget, ûnder oaren fia kultuerredakteur Sietse de Vries, dy’t as begjinnend ferslachjouwer syn sjoernalistike oplieding by Frysk en Frij genoaten hat:
Piter Wilkens: ‘Miskien is it wol tsjin better witten yn’, LC 24-10-1997
Aksje foar Frysk en Frij – Benefytmanifestaasje, LC 24-10-1997
Goasse Brouwer – Piter Wilkens, LC 24-10-1997
Swier waar, LC 24-10-1997

Lanlike kranten jouwe omtinken oan de Benefytmanifestaasje, klik hjir foar in artikel yn Trouw, 24-10-1997:
Honderdvijftig kunstenaars zetten zich in voor Frysk en Frij

Kranten ferslaan de muzikale Benefytmanifestaasje uteraard yn eigen toansoart, mear sit yn ’t fet:
Leeuwarder Courant, 27 oktober 1997

De ein

Troch de Benefytmanifestaasje komt de polityk net fan ’t plak.
Yn desimber 1997 ferskynt it magazine foar it lêst as moanneblêd. Mar dan noch hoopje redaksje, abonnee’s en advertearders op in provinsjale finansjele bydrage fan f 80.000,00 op grûn fan lûden út de Steatekommisje Wolwêzenssaken fan 3 desimber, sadat it tydskrift ien kear yn ’t fearnsjier útkomme kin. Sjoch yn dat lêste nûmer it redaksjoneel optimisme op side 3 en de bon om in kwartaalabonnemint te nimmen.

Eric Ennema fan Omrop Fryslân Radio ynterviewt Goasse Brouwer oer dat fiktive ûndernimmen:

Mar dy tachtichtûzen komt net. Alwer: sûnder oerheidsstipe kin de redaksje it net langer bolwurkje by in optimale kwaliteit.
Dat is net te fertarren foar de leafhawwers fan eigen taal. In kommisje wol noch trochsette mei in provisoarysk bledsje op basis fan net-betelle frijwilligers. Hja konstateare nei ytlike fergaderingen dat soks yndied net mear fan dizze tiid is.
It kurieuze yn ús ferknipt kollektyf ûnthâld is dat Frysk en Frij de lêste azem útbloes omdat it gjin lucht mear krige yn ’e foarm fan strukturele oerheidsstipe. Mar Frysk en Frij hie it dêrsûnder noch seis jier úthâlden.
It lêste Frysk en Frij magazine hat oan de ein ta boarch stien foar fakmanskip: in sûne ûndernimming, profesjoneel fan foarm, ynhâld en finansiering út eigen ynkomsten. It digitale tiidperk stiet dan foar de doar, Frysk en Frij giet troch as útjouwerij.

FuortSmytKatern – Weismytferhalen

De steateleden Frans Kuipers, CDA, en Willem Verf, Grien Links, stelle foar om midden yn it Hollânsktalige moanneblêd Friesland Post in Frysktalich katern op te nimmen. Guon dy’t dat net lêze wolle, kinne dat der dan maklik úthelje. Rillegau wurdt dy fiktive bylage FuortSmytKatern neamd.
Eelke Lok hat om syn Fryske lêstafel minsken te sitten dy’t har ljocht skine litte oer dit ûndernimmen:

Friese gezagsdragers verlost van lastige horzel

Wio Joustra evalueart Frysk en Frij, Volkskrant 17-2-1998

Frysk en Frij, het enige opinie- en familieblad in de Friese taal, is ter ziele. Niet voor het eerst in zijn ruim vijftigjarige geschiedenis: tussen 1966 en 1972 deed het blad noodgedwongen ook een knipperke, zoals hoofdredacteur en uitgever Goasse Brouwer het voorlopig ‘slapend’ voortbestaan van het blad noemt…

Van onze verslaggever

Wio Joustra

LEEUWARDEN

De reden is op het eerste gezicht het geslonken abonneebestand. Het Friese taalgebied is nu eenmaal erg klein. En, zoals in een later deze week te verschijnen bundel kritische essays over Friesland, het Fries en de Friese Beweging van Freark Bergstra, oud-voorzitter van de Fryske Akademy, te lezen staat: ‘Al hongen wy de minsken by hûnderten op, wy koene har noch net twinge om dat te dwaan wat hja net dwaan wolle: Frysk prate’.

Met andere woorden, zelfs op straffe van de galg kunnen mensen niet worden gedwongen Fries te praten. Of te lezen. Maar is een totale oplage van ruim 3300 wel zo laag? Brouwer: ‘De Friestalige potentiële achterban is 28 keer zo klein als de vergelijkbare Hollandstalige. Het is een vergelijking van appels met peren, maar relatief komen we daarmee op de tweede plaats, net na Elsevier en nog nipt voor Vrij Nederland.’

Wie het afgelopen jaar het gekrakeel en gekijf van provinciale politici en zelfbenoemde Friese cultuurpauzen over de subsidiëring van het blad heeft gevolgd, moet wel tot de conclusie komen dat er andere redenen zijn om de uit de illegaliteit ontsproten opvolger van Sljucht en Rjucht de nek om te draaien.

Frysk en Frij was onder de bezielende leiding van een klein groepje journalisten, dat jaren heeft gewerkt met behoud van uitkering, wel eens te eigenzinnig en te elitair voor de Friese gezagsdragers.

Het blad, met een keur aan columnisten, trapte kennelijk op lange tenen van bobo’s, die in Friesland pommeranten worden genoemd. Heel anders dan de door de provincie gesubsidieerde Friestalige F-side in de beide regionale dagbladen, of de Nederlandstalige Friesland Post: een soort Sjors en Sjimmie én Libelle, leuk voor thee- en breikransjes, maar bepaald geen diepzinnige literatuur.

In een tijdsgewricht waarin Europese minderheidsculturen alle kans krijgen zich te manifesteren, kan het enige zelfstandige, onafhankelijk geschreven journalistieke medium in de tweede rijkstaal het hoofd niet boven water houden. Een medium dat altijd een kweekvijver is geweest voor nieuw literair talent en Friestalige journalisten.

Staat het schaamrood de provincie die met alle geweld haar naam wenste te veranderen in Fryslân op de kaken? Nou nee. Het beschikbare geld wordt gestoken in wat door veel Friezen als een overbodig feest wordt gezien: de feestelijke herdenking van het feit dat Albrecht van Saksen 500 jaar geleden de baas werd in dit gewest. Maar geen 80 duizend gulden om Frysk en Frij als kwartaalblad in stand te houden.

De Ried fan de Fryske Beweging verwijt Gedeputeerde Staten daarom olygargysk te handelen. Als ‘een bevoorrechte klasse’ voeren deze regenten het bewind over Friesland, zegt deze, geheel in de stijl van de hertog Van Saksen die aan de roemruchte Friese vrijheidsliefde een einde maakte.

Maar op dit soort verbale plaagstootjes richting provinciehuis na, ontbreekt het ook de Friese Beweging aan enige creativiteit ten gunste van Frysk en Frij. Had Bergstra dan toch gelijk toen hij schreef dat de Fryske Beweging eigenlijk niet meer is dan ‘het streven de Friese taal zo langzaam mogelijk te laten uitsterven’?

Intussen verwijten de grote politieke partijen in de Provinciale Staten elkaar dat ze Frysk en Frij de dolkstoot hebben toegebracht. Een weinig verheffend schouwspel met middelmatige acteurs en een dramatische slotakte waarin de Frysk Nasjonale Partij wordt toegebeten ‘op demagogische wijze aan een dood paard te trekken’.

Verantwoordelijk gedeputeerde B. Mulder (PvdA) heeft inmiddels een commissie van deskundigen om zich heen verzameld. Die moet de levensvatbaarheid van een friestalig tijdschrift onderzoeken dat ten minste twee keer zo veel abonnees telt als Frysk en Frij.

De Friestaligen houden hun hart vast. Ze zien het als een onzalig idee de Friesland Post onder auspiciën van het AFUK, een semi-overheidsinstelling op onderwijsgebied, te laten verschijnen als tweetalig tijdschrift. Vooral luchtig en toeristisch, met de nadruk op al het moois dat Friesland te bieden heeft. En een Friestalig katern dat zo kan worden weggesmeten, een Fuortsmyt-katern dus.

Noch hyltyd ferlet?

Noch hyltyd wurdt praat oer in sjoernalistyk Frysktalich skreaun medium foar in breed publyk.

25-4-2002: Pompeblêden twadde Frysk en Frij

Omrop Fryslân 31-3-2018, Pier Bergsma foarsitter fan de Ried fan de Fryske Bewging:
Nieuw Fries blad van de Ried loopt vertraging op

13-8-2019: Friestalige nieuwswebsite It Nijs viert tienjarig jubileum

Boarnen Lemma 188 in De ondergrondse pers 1940-1945, Lydia E. Winkel en Hans de Vries, 3e druk, 1989. Full-text (PDF) op Wikimedia Commons. Afleveringen van Frysk en Frij in full-text op Delpher.nl Beschrijving van Frysk en Frij in de catalogus van de Koninklijke Bibliotheek Oare boarnen en ferwizingen Frysk en Frij 50 jier – De wûnderlike libbensrin fan in strider Sjirk Frânses van der Burg en Kneppelfreed Sjirk Frânses van der Burg, In Memoriam – Rein Strikwerda, Tijdschrift voor diergeneeskunde, Deel 133, Aflevering 16, 15-8-2008 Directeur Omrop Fryslân overleden. Leeuwarder Courant, 14-10-1996 Oebele Vries, De Aldfryske pearformule Fry ende Freesk, Us Wurk XXXV, Rijks Universiteit Groningen, 1986