Gerben Reimers syn pakesizzer Goasse Doekeles hâldt op de Krite Karel Roarda op wite tongersdei, 16 april 1987, in ynlieding mei as titel: Wysels.
Dat stik lit sjen hoe’t yn dit fermidden de tiidgeast mienings foarmet. En ek dat dizze minsken lang miene dat se ta Frysksinnigens twongen wurde. Stof foar fierder ûndersyk.
Lykas jimme hearre haw ik boppe dizze ynlieding ‘Wysels’ set. Dy striidrop sil by de measten fan jimme in bekende klank hawwe. Us pake Gerben Reimers Brouwer, mei-oprjochter en âld-foarsitter fan ús Krite, brûkte him gauris en skreau him del yn syn boeken yn ’e lofterhoeke ûnderoan op ien fan ’e earste siden. In tydskrift fan deselde namme hat der ek west. De rop komt fan it Ierske folk dêr’t it ‘Sinn Féin’ is (ik wit net oft ik it wol goed útsprek). Under dy striidrop ferdigenen de Ieren har frijdom tsjinoer de grutmacht Ingelân, om harsels te bliuwen.
In hoart lyn haw ik wakker omlêzen yn ’e ynliedings dy’t ús pake hjir yndertiid yn ’e Kritegearkomsten hâlden hat. Dy ynliedings wienen skreaun fan likernôch de 20er jierren ôf oant de 50er jierren ta.
Wat yn dy ynliedings hyltyd wer op it aljemint komt is benammen dat it ferbân lein wurdt tusken it kristlik leauwen en it lûken fan ’e konsekwinsjes dêrút dy’t ferbân hâlde mei it Fries-wêzen. Dêrby waard oer it generaal foaral de klam lein op ’e ferantwurdlikens fan ’e minsken sels. Dêrom ek dy rop: Wysels.
Dat ús pake Gerben it kristlik leauwen en it Fries-wêzen meiinoar yn ferbân brocht leit wol yn ’e reden; de man libbe sels út it leauwe wei en de ynliedings waarden hâlden op gearkomsten fan in Fryske Krite op kristlike grûnslach en boppedat nei foaren brocht yn in tiid, doe’t om sa te sizzen yn ús rûnten mear oer it leauwen praat waard as no, haw ik de yndruk. Ik leau trouwens net dat soks ek betsjut dat no minder oer God, oer de Almachtige of oer it Albelibjen tocht wurdt. Lykwols, nei alle gedachten wol hiel oars, of dochs ek wer net iens sa bot?
It is nijsgjirrich om nei te gean hoe’t om ende by in heale ieu lyn op ús Krite oer dizze dingen tocht waard en om te sjen hoe’t der no oer tocht wurdt. Ik sil net wiidweidich op ’e boppeneamde ynliedings yngean, mar besykje om de kearn dêrút oangeande it Fries-wêzen en it leauwen oan te tsjutten en dan myn sjenswize oer itselde nei foaren te bringen.
Yn de ynliedings dy’t pake Gerben as titel ‘Wysels’ meijûn hat, giet er saken bylâns dy’t Frysk eigen binne, lykas ús taal, ús literatuer, ús skiednis, ús aard en wêzen. It doel fan dy ynliedings wie ‘om elkoar hwer efkes oan to trúnjen’, sa’t de ynlieder seit, mar, sa giet er fierder: ‘Elk moat for himsels mar útmeitsje as hy to plak is ef net. Yn ús gesin, ús húshâldings, wurdt Fryslân bouwt.’
En oan ’e ein fan dyselde ynlieding komt de kristlike grûnslach fan ’e Fryske striid oan ’e oarder; hy seit dêr: ‘Sille wy de kar dwaan for it eigen. Net lyk as ús wol tsjinlein wirdt om tsjinstellings to skeppen tuske Hollân en Fryslân. Ne, mar om it eigene to hoedzjen. Wy binne oars dan de oaren. It is fen God sels ús jown. En wy kinne der yn Fryslân sa fier komme as fen de widze ôf oant it grêf ta. De ropping dy’t wy hjir as kristenen op ierde hawwe, is net lyk as ús wol ris to rieden jown is, det yn fakjes yn rangoarder to fordielen, en dan meast sa, Tsjerke, Partij, (ek binne der dy’t dy twa wolris oerdriuwe wolle), Skoalle, feriening op alle gebiet, en dan it Frysk net forjitte. Ne, ik haw it yn it bigjin al sein, wy bouwe ús in Frysk tek boppe ús hollen. It ark is ús jown, fen God sels, yn it ljeauwe dat Fryslân neat is bûten Him út en troch Hwa alle dingen binne en dat ek ús folkslibben opeaske wirdt ta Syn eare, is de kristen-fries oeral, hwer hy yn steld, as ta roppen wirdt. De skiednis fen Jezus Kristus giet for alle skiednis. Mar der fen út moat ek alles bisjoen wirde. God Trijeienich hat yn Syn frijmachtig wollen dit folk hjir steld en it is noch net ûndergien. Us skydnis is fen Him, dit folk en lân is uzes. God hat it ús tabitroud, wy hawwe net it rjocht om it fortutearzje to litten, howol wy dat wol dien hawwe, mar God it net wollen hat. Wy steane (ek by al ús sûnden yn dy striid) nea sterker tsjin ús binearders, tsjin eigen Friezen, dan yn it birop op Him fen Hwa alles is, dy Absoluut Souverein is. Lit ek ús yn dizze stryd net bûgje for it minskebern yn hwet hege bitsjinning hja stean meye, mar allinne knilje for God. Us sûnden kinne en for Him bilyde, mar dan yn it ljeuwe dat it Yvich Heitelân boppe alles giet en it ljeauwe dat út frije genede dat ienkear to bisitten, ús de krêft jaen mei yn it ierdske ús ropping to wytten. Fryslân ta heil en seine. God boppe alles ta eare, fen Hwa alles is en heare moat.’
Oant safier pake Gerben.
Ut dizze wurden kinne wy priuwe dat God, dy’t ús as Friezen skepen hat, hawwe wol dat wy ús as Friezen gedrage (oeral dêr’t wy yn steld binne of ta roppen wurde) en yn de striid dy’t dêrút, it kin net oars, fuortkomt, kinne wy ús beroppe op Him, dy’t Absolút Sûverein is. Dat komt hyltyd werom yn ’e boppeneamde ynliedings, al is it net altyd gelyk formulearre. It sil de kearn wêze fan ’e Kristlik Fryske Striid, sa’t dy yn ’e ynliedings nei foaren komt en yn dy tiid beliden en belibbe waard, te witten: God hat ús as Friezen skepen, wy hawwe ús as Friezen te hâlden en te dragen en by tsjinwar kinne wy ús beroppe op dyselde God.
Hoe wurdt it Fries-wêzen yn relaasje ta it leauwen no belibbe? Ik kin by de beäntwurding op dy fraach fansels allinnich mar by mysels út gean. Mar omdat ik in bern fan myn tiid en fan myn fermidden bin, kinne oaren hjirre, har dêr faaks ek wol yn fine.
Alderearst dit: as ik it oer myn leauwen haw, dan hat dat alles te krijen mei it Kristendom en mei it kristlik evangeelje, omdat ik dêr no ienkear by opbrocht bin en bygelyks net by it âld-Fryske heidendom of it Boeddisme of Mohammedanisme, om mar ris in pear tige útienrinnende foarmen fan leauwen te neamen. Fan dy oare leauwenswizen wit ik yn ’e kearn sa goed as neat, it bliuwt by inkelde feiten oan ’e oerflakte, der is gjin belibbing by. By it kristendom leit dat oars, dat is my mear of minder eigen. Ik sis hjir meisin mear of minder, want mei in soad dat mei it Kristendom gearhinget kin ik wol en mei in soad kin ik net út ’e fuotten, dat lêste lit ik hjir foar wat it is.
De kearn fan it leauwen is foar my, en ik doar it hast net lûdop te sizzen, want ik kom der sels sa faak net oan ta, de neifolging fan Kristus.
Sa seit Kristus tsjin ús: ‘Wêze jimme dan folmakke, lyk as jimme himelske heit folmakke is.’ Mattheus 5:48; neffens de bibeloersetting fan Folkertsma en Wumkes. (Yn ’e nije bibeloersetting is dizze tekst sa oerset: ‘Jimme moatte dus foar elkenien goed wêze, lyk as jimme himelske heit dat is.’)
Ik fetsje hjir it folmakke-wêzen net op neffens de (al of net eardere) Roomske opfetting, dy’t seit: moreel of etysk sûnder wryt of slyt, sûnder lek of brek, dat op ús neat falt te sizzen. Dàt neistrribje liedt der al gau ta dat de leauwige it fan heger hân ferwachtet, it mei wêze fan de iene of oare tsjerklike autoriteit of fan de fiere hege God. De leauwige komt oan dat folmakke-wêzen sèls ommers dochs net ta. De roazekrâns, de bycht, it lêste oaljysel of wat dan ek, ûntslacht de sûnder fan dy opdracht.
Nee, folmakke-wêzen fetsje ik hjir op neffens de protestantske tradysje, dêr’t ik ús fuortkom, en benammen sa’t dy by de doopsgesinden libbet: yn ’e betsjutting fan folslein wêze, folslein minske, út ien stik, geef; dat wol sizze: heel, in minske dat wat fan it heil yn him hat, sa’t Kristus de Heilân, dy’t alles hiel makket, dat folslein yn Him hie. Sà folslein te wêzen betsjut foar my dus net sûnder sûnde, want dat is in minske net en dat sille wy hjir nei alle gedachten foar langer as sa no en dan in inkel koart flechtich tiidrek, ek wol net wurde.
Mar it betsjut wol om de neifolging fan Kristus sels folslein op ús te nimmen, en dat sa folslein as yn ússels mooglik is. Hjirre, yn dizze bedieling, kinne allinne wysels, as bern fan God, dat besykje stal en foarm te jaan.
Dat wy ta dy neifolging by steat binne, dat is in kwestje fan leauwen, want as wy nei ússels sjogge en om ús hinne, dan liket it der bytiden net op.
En dêr binne wy by de libbenspraktyk: hoe bin ik in foilslein minske? Dus net stikken, by de gatten om ticht? Elk minske sil dêr in antwurd op jaan dat by him of harsels past. Om no by it Fries-wêzen en it leauwen te bliuwen, dat ik as Fries skepen bin, dat mei sa wêze, dêr kin ik fierder net fan alles oan ophingje. Mar it is foar my wòl in útmakke saak dat ik, om folslein minske wêze te kinnen, net bûten myn eigenste memmetaal om kin. As ik dy net by my haw dan bin ik mysels, en dat yn ’e goede betsjutting, net. En dat soe net goed wêze, net yn oerienstimming mei myn leauwen.
Mar de kar foar it brûken fan dy taal doch ik sels en wurdt droegen troch myn eigen ferantwurdlikens. En dat ik mien dat dy kar goed is, dat is om sa te sizzen myn eigen wierheid. Ik sil my dêrby net beroppe op in Soevereine God; want wat wit ik fan de Almachtige, fan it ûntsachlike Albelibjen, fan de àlles omfetsjende Wierheid? Yn alle gefallen te min om my dêr op te beroppen.
Ik sjoch hjir nei de tekst dêr’t it ‘swarre’ in oare foarm is, mar mei neffens my dyselde betsjutting, as it ‘in berop dwaan op it hegere’. Jezus seit yn Mattheus 5:33-37
33 Fierders hawwe jimme heard, dat de âlden sein is: dyn eed silsto net brekke, mar do silst de Heare dyn eden betelje,
34 mar ik sis jimme: Swar hieledal net; noch by de himel, want it is Gods troan,
35 noch by de ierde, want it is de skeamel foar syn fuotten, noch by Jeruzalim, want it is de stêd fan ’e grutte kening.
36 Ek by dyn holle silsto net swarre, want do kinst net ien hier wyt of swart meitsje.
37 Mar lit jimme wurd wêze ja, ja en nee, nee, wat dêr boppe komt, dat is fan ’e kweade.
Dat wat foar my de wierheid is, dêr haw ik my oan te hâlden en dêr haw ik myn hannen fol oan. It is al in toer genôch om myn ja, ja en myn nee, nee wêze te litten.
It is net te dwaan om jo eigen wierheid foar algemien jildend trochgean te litten. Myn wierheid sil net altyd ek troch myn meiminsken as de wierheid sjoen wurde. Benammen ek ús wierheden yn it leauwen sille net gelyk belibbe wurde. Want de Hillige Geast waait wêr’t er wol. Elk skepsel sil syn eigen omgong mei it Albelibjen hawwe. De iene belibbet en uteret it sa, de oare wer hiel oars. Alle ferskil is der ek neffens karakter, tiid en plak. En dat allegearre sil ek opgean foar wat it Fries-wêzen oanbelanget.
Mar ta ús grutte gelok docht yn ’e parktyk wol bliken dat wy as minsken ûnderinoar, mei alle ferskil, dochs wol in ienheid belibje kinne, ek yn it leauwen. Dat bygelyks de wierheden dy’t wy elk foar ússels hawwe, wol meiinoar oerienstimme kinne. En dat ek in soad, faaks wol de kearn, dat wat ús foargongers beliden en belibben, ek ús wierheid en belibbing is.
Sa belibje wy meiioar as Kriteleden dochs ek wol, dat it Frysk brûken op alle mêd ús ta folsleiner minsken makket, dat wy sa mear ússels binne?
Ik leau ek dat wy better yn ’e rekken hawwe hoe’t it sit mei it Fries-wêzen as al dy Friezen dy’t der regel fgan meitsje om har te ferbrekken, dus te pas èn te ûnpas. Dat ferbrekken kin men ûndergean as eat dat it heel-wêzen stikken makket. Ik leau dat wy yn dat stik fan saken better op ’e hichte binne mei wat heel is. Net dat wy de wierheid dêroer yn pacht hawwe, mar it koe wol ris net safolle skele.
Omdat de wierheden dy’t wy elk foar ússels hawwe op it stik fan it Frysk wol aardich meiinoar oerienstimme, kinne wy inoar ek fine yn ’e striid foar de romte, dy’t wy wat ús Fries-wêzen oanbelanget, nedich hawwe.
Wêr moat by dy striid in berop op dien wurde?
Yn it foarste plak op de eigen belibbing, it kin wêze al of net út it leauwen wei.
Ek moat dêrneist in berop dien wurde op de útkomsten fan ’e wittenskiplike ûndersiken, op alderhanne mêd (bygelyks op skiedkundich, psychologysk en sosjaal fjild), dy’t by de rûs it stikken wêzen fan ’e ferbrekkers, om har sa no mar even te neamen, oantoane. Want op alle mooglike manieren docht dêrút bliken, dat fan in soad ûnfryskens en anti-fryskens by Friezen en oare ynwenners fan Fryslân, neat heel bliuwt.
Mar yn dy striid moat net op de Almacht – it is net goed en it kin net – in berop dien wurde. Foarhinne is der hjir op Krite wol op oanstien, dat wy God net yn ús eigen minsklik findel oanfiere soenen. Dêr kin ik it dus alhiel mei lyk fine.
It is likegoed ek wol wat, dat it libben, ek wat it brûken fan ús eigen taal yn ús eigen lân oanbelanget, noch sa’n striid fan ús ferget.
Mar omdat wy meiinoar foar itselde krús sitte, hoege wy it aldergeloks net allinne te dwaan. Sa hawwe wy dan, yn dy goede striid, inoar, en wy hawwe Him, dy’t ús op it paad fan ’e folsleinens foargongen is.
Yn ’e lijenstiid, benammen op dizze jûn foar Goedfreed, hat dat wer ús bysûnder omtinken; Hy, de Wierheid sels, dy’t folslein heel wie, Hy sjocht ús oan, wy dy’t yn it folle libben steane, en wysels meie dwaan wat Symon fan Syrene die: op ’e wei fan ’e folsleinens Kristus folgje.
Gerben Reimers II syn Frysk bewegen betsjut yn ’e praktyk dat er warber is yn rûnten fan benammen de tsjerke, organisaasjes yn de Fryske Beweging en dêrnjonken polityk en lânbou. Sa is er skriuwer fan It Frysk Forbân yn de Antirevolúsjonaire Partij, is er lid fan it Frysk Nasjonael Forbân en krewearret er foar de eigen taal yn ’e Christelijke Boeren- en Tuinders Bond (C.B.T.B.).
