Neitins en libbensûnderfiningen

Hette Piters Hettema stelt op hege jierren – op 17 septimber 1873 begjint er, hy is dan 76 – út eigen ûnthâld syn oantinkens te boek, mei gjin neislachwurk dat makket. Sa skriuwt er de nammen fan de dûmenys Hendrik de Cock as De Kok, dy fan Jan Kerssies as Kerstius en dy fan Jan Dorenbos as V.d. Bos. Sûnder helpmiddels is er in meinimmende en kundige kronikeur.
Dizze memoires jouwe in yngeand byld fan it geastlik libben fan in steech man dy’t tagelyk ûntwapenjend iepenhertich is. Hy skriuwt boppedat betiden filmys en yn in styl dêr’t men fan opsjocht, want de skriuwer syn oplieding wie syn eigen libbensskoalle, net mear en ek net minder.

Sels opperet er:
Indien ik indertijd aantekening gehouden had van vele bizonderheden, dan zou ik in staat zijn, een behoorlijk boeksken te schrijven. Maar nu zal ik slechts kunnen geven de brokstukken, die in mijn geheugen zitten. Meer dan 78 jaar oud zijnde, is het mij een vreemde zaak, zelfs om aan het schrijven te beginnen; ja te beginnen is mogelijk, maar het ook ten einde brengen is niet denkbaar.

Het woord levensgeschiedenis doet wellicht denken aan iets uitnemends; als zoodanig voldoet mijn pogen noch aan den schrijver zelven, noch aan den lezer. Maar toch ligt er iets aantrekkelijks in, al is het slechts van een eenvoudig persoon, dien men het juist daarom ook beter kan toegeven, dat hij vele minder belangrijke zaken aanstipt, om het meest belangrijke duidelijk te maken./…/s.5-6

Hette Pieters Hettema, ek neamd Hette Piers, en troch de Bitgumers: Hetteboer

De neiteam fermoanne
Hette begjint mei in wurd oan syn neigeslacht, yn syn foarwurd skriuwt er:
Bij het voornemen om mijn levensgeschiedenis te beschrijven, achtte ik het noodig een kort woord te moeten laten vooraf gaan, vooral ten behoeve mijner jeugdige nakomelingen, opdat zij de vermaning ter harte mogen nemen: ’’Gedenk aan uwen Schepper, in de dagen uwer jongelingschap.”/…/
Slaat het oog op de Schepping. Bij elken blik op het geschapene moet de gedachte aan Gods onbegrijpelijke macht vernieuwd worden, die de oorzaak is van al wat bestaat. Zijne wijsheid, die nimmer af te malen is, blinkt in alles uit, evenals Zijne liefde, die het alles ten dienste des menschen heeft bereid. En wanneer wij dan daarbij letten op de alvermogende elementen, die door Gods vinger bestuurd worden, en die ieder oogenblik in staat zijn, het schepsel te  verbrijzelen, – wie zou dan niet moeten bukken voor de mogendheid des Almachtigen, en zich niet op het allerdiepste moeten vernederen?
Van mijne eenvoudige levensbeschrijving stel ik mij niet veel voor. Toch is het mijn wensch dat het den Heere behagen moge, haar met Zijn zegen te bekroonen; opdat zij, die haar na mijn dood zullen lezen, er eenig nut en leering uit trekken mogen. Dat ik dit werk onderneem, grondt zich op het woord van God, zooals de lezer oordelen kan, als hij Joël 1:3 opslaat, waar geschreven staat: ‘Vertelt uwen kinderen daarvan, en laat het uwe kinderen hunne kinderen vertellen, en derzelver kinderen aan een ander geslacht.’ s.3-4

Raard yn Raarderhim (yllustraasje: internet)

Hette syn oerpake en beppe, Pyter Gerbens en Lolkje Hylkes Wiarda, buorkje op Flânsum ûnder Raard, dêr’t ek dy har jongste soan Hette mei syn wiif Pytsje Sjûks boer wurdt, de pake en beppe fan Hette.
It hoarnleger op Flânsum is no Learewei 24, it stee heart sûnt begjin tachtiger jierren fan ’e foarige ieu offisjeel ûnder Jirnsum. De pleats omfieme 42 pmt (1 pmt = 36,78 are), in middelgrutte greidpleats foar dy hoeke.

Wat Hette en beppe Pytsje lêze
Hette skriuwt oer syn beppe Pytsje:
Mijne grootmoeder was zedig en godsdienstig, ordelijk en nauwgezet, alles moest op zijn tijd geschieden, alles ging er even effen en voorbeeldig. Zij spoorde mij aan tot het lezen van goede boeken en gezette godsdienst./…/ s. 9
Mijne grootmoeder, een zacht en liefdadig mensch, was blijde als ik maar eens las in de oude boeken, die haar man had nagelaten, naar wien ik genoemd was, en vertelde mij dan soms welk een grooten lust die tot den godsdienst gehad had. Ik was in het geheel niet gewoon zulke godsdienstige boeken te lezen, maar ze te lezen zonder belangstelling en toch godsdienstig te zijn, daar kon ik mij wel aan geven. Hieraan had ik het dan ook te danken dat mijne grootmoeder mij een der dier boeken vereerde, onder voorwaarde dat ik het in waarde zou houden en er veel in lezen. Het was Petrus Immens. Destijds was dat voor mij geen groote gift, zooals het mij later door Gods genade tot een gezegend middel is geworden./…/ s.10

Petrus Immens (* 1664 † 1720) wie professor yn ’e teology en ‘zeer getrouw Leeraar en Voorganger in de Gemeinte van Jezus Christus’ te Middelburg.

Watch Full Movie Online Streaming Online and Download

It boek dat beppe Pytsje en dy liezen sil De Godvruchtige Avondmaalganger west hawwe. Dat is in wurk yn fjirtjin ferhannelingen, begjinnend mei ‘Over de Natuur des Geloofs’, en fierders epistels oer bygelyks ‘het groot onderscheid, tusschen het Tyd-geloof en het ware zaligmakende Geloof’, ‘De grote Middelaar des verbonds voorgesteld in zyn algenoegzaamheid en gewilligheid’, en einigjend mei ‘Over de betamelijke hoe een Godvruchtige zich weerdig Gode zal gedragen, na het gebruik van het heilig Avondmaal’.
Dit tsjûke boek (574 siden, 15x5x9 sm.) is in griemmank fan uterst stringe learstellichheden en yngeande religieuze sieleroersels. It is bedoeld as opwekking ta in ordintlik en nuttich oangean ta it Hillich Nachtmiel. Gâns aspekten fan ’e nachtmielsgong wurde útienset, op dat gebiet is it in klassyk wurk.
Yn ’e 18e en 19e ieu wie dizze útjefte mandeguod yn otterdoks-protestante rûnten. De earste druk kaam jierren nei de skriuwer syn dea út, yn 1752, mar it boek belibbe werprintingen yn 1753, ’54, ’57, ’58, ’64, ’70, ’76 en ’85. Yn 1802 kaam de tsiende druk út. Mei-ïnoar ferskynden sa’n tweintich printingen.

Immens wie de op ien nei jongste út in húshâlding fan tolve bern. Dy krigen in opfieding dy’t sta seit:
De opvoeding, die zij aan hunne kinderen gaven, was zeer deftig en niet min tederhartig.
Niemand van de kinderen, van den kleinsten tot den grootsten, durfde in tegenwoordigheid hunner Ouderen spreeken. Zelfs de oudste zoon, van de Hooge Schoole te huis gekoomen, bleef met het zelfde gezag aangedaan, en, aan de tafel zittende, sprak niet, tot dat hem zyn Vader zelf daartoe vryheid vergunde en tot hem zeide; Zoon, nu is ’t u geoorloofd te spreeken. (Voorrede, XLVIII)

Sa’t Hette letter mei syn bern en bernsbern omgiet docht dêr út ’e fierte wei oan tinken, sa docht bliken út mûnling oerlevere oantinkens fan syn neiteam.
Hette: Zoo woonde ik twee jaar bij mijne grootmoeder; toen gaf zij de boerderij op en deed de zaken aan den kant, zoodat ik ook weder veranderen moest.
Vooraf moet ik nog mededeelen, dat mijne grootmoeder te Rauwerd woonde. Daar stond toen een oude leeraar, Ds. Liefting bij wien ik ’s winters trouw ter katechisatie ging. Het was in de jaren 1814 en ’15; toen is daar een geheel nieuwe kerk en toren gebouwd, iets wat toen zelden gebeurde.

Fokko Liefsting (hy hiet echt Liefsting, Hette skriuwt wer út syn eigen ûnthâld) wie dûmeny te Raard-Jirnsum fan 1775 oant syn dea yn 1824.

It spul dêr’t Hette en Pytsje op buorken wie in tsjerkepleats dy’t yn dy jierren ferkocht waard om oan jild foar de nije tsjerkebou te kommen.
Pytsje, yn 1816 sa’n seisensantich, sil noch fjouwer jier rintenierje. It boelguod wurdt hâlden op 17 april, yn ’e Ljouwerter krante fan 5 april stiet:

Hette syn heit en mem, Piter Hettes Hettema en Tsjitske Tetmans Harsta, buorkje te Sibrandabuorren en letter ûnder Reduzum.
Hette skriuwt:
Mijn vader heette Pieter Hettes Hettema, destijds nog zonder titel, die later door de Fransche wet verplichtend is gesteld, hoewel een ieder zich naar vrije keuze een naam mocht geven. Mijne moeder heette Tjitske Tetmans.

Hette syn mem wurdt letter yn ûnderskate stikken neamd mei de achternamme Harsta of Harstra, nei Harstastate ûnder Raard, it spul dêr’t har skaai sûnt begjin 18de ieu op buorket.
Hette hat it oardiel oer syn âlden by him.

Beiden waren gesproten uit zeer eerbare, godvreezende familien, vooral van moeders zijde. Mijne ouders behoorden tot de Gereformeerde kerk [Ned. Herf. Tsjerke], en waren in een algemeenen zin zedelijk-godsdienstig; doch mijne moeder leefde stil, hoewel voor zoover ik mij herinneren kan, niet onverschillig, daar zij, zooals ik in mijne kindschheid opmerkte, een vriendin was van dat volk, dat den Heere vreesde.
Hun bedrijf was de boerenstand, zonder veel bezitting. Het ging hen ook niet voordeelig, eensdeels, doordien mijn vader veel handel deed in vee, ook op Holland, en daarmede slechte zaken maakte, en ten anderen door de vele bankroeten, die zij leden, en vooral mijne moeder zeer zwaarmoedig maakten. Voor ’t overige was mijn vader als boer zeer voorbeeldig, en gaf hij aan zijne kinderen een uitmuntende opvoeding./…/ s. 6-7
Er werd veel gesproken over de lasten en wetten der Franschen tegen het Huis van Oranje, waar mijne moeder ook sterk aan hing./…/ s. 12
Wij werden kerkelijk opgevoed, wat plichtsbetrachting betreft, en streng naar school gezonden, waar wij naar de toenmalige manier geoefend werden in lezen, schrijven en rekenen, waarin ik zeer vatbaar was en boven velen van mijn leeftijd uitmuntte. s. 7
In het jaar 1824 kwam mijn vader in den ouderdom van 64 jaren te overlijden; zijn heengaan was oogenschijnlijk zeer treurig, daar hij zonder hoop op behoudenis stierf. Twee jaar later stierf ook mijne moeder. Voor haar was meer hoop, dat zij de rust inging van het volk van God, van hetwelk zij tot aan haar ontslapen eene vriendin geweest was. Haar dood was dan ook zacht en kalm. s. 36-37

Hette it hûs út
Hette giet mei trettjin jier út ’e hûs.
Daar ik in groei en ontwikkeling ouder scheen dan ik was, bleef ik niet langer dan tot mijn twaalfde jaar op school, te meer daar ik zoowel het uiterlijk aanzien, als ook het verstand en de bekwaamheid van een jongeling toonde te bezitten. Dit werkte dan ook mede, dat ik reeds met mijn dertiende het ouderlijk huis verliet. Dat ik reeds toen onder vreemden ging had zijn oorzaak niet hierin, dat er geen werk of brood voor mij in mijns vaders huis was; maar mijn broeder [=Tetman], die vier jaar ouder was dan ik, was zeer goedaardig van karakter; ik daarentegen was nog al spits en boos van aard, zoodat wij niet al te best met elkander in vrede konden verkeeren. En toen er dus gelegenheid voor mij kwam om er uit te komen, was mij dit zeer naar den zin. s. 7
Mijne moeder had uit een vorig huwelijk twee voordochters, waarvan de jongste in het huwelijk trad.

Dat binne Elbrich Alberts, dochter fan Albert Sierks, en har man Rients Klazes (Zuidstra). (Sjoch Hettema stambeamke op dizze webside.)
De jongelui huurden een kleine boereplaats onder Oudkerk, gelegen tusschen dat dorp en de Dokkumer Ee.
Met toestemming mijner ouders ging ik als knecht bij hen wonen, tot groote blijdschap van mijn broeder, die zich innig verheugde, dat zulk een kwâjongen op een uur of zeven afstands van het ouderlijk huis verwijderd was. Voor een jongen van dertien jaar was dit echter al een hele stap. Ik kreeg nu meer levenservaring, en meer vrijheid om de wereld te dienen, maar bleef daarbij toch een trouwe kerkganger, en ging ook vlijtig ter katechisatie bij de oude Ds. van Velzen, die destijds leeraar te Oudkerk was. s. 8

Dûmeny Simon van Velzen komt Hette letter ticht op ’e hûd.
Doch mijn verblijf aldaar was van korten duur. Daar ik in het voorjaar bestendig aan de koude koorts leed, ging ik spoedig naar het ouderlijke huis terug, terwijl ook mijne halfzuster, bij wie ik woonde, ziek werd en nog vóór de maand Mei overleed. s. 8

Hette flokt fatsoenlik
Nei in jier ferhiert er him wer as feint.
Een jaar lang bleef ik thuis; maar in het daaropvolgende kreeg ik weêr lust om te dienen, hetgeen ook mijne ouders toestonden. Ik verhuurde mij bij een kleinen, armen boer van Gereformeerde belijdenis; maar ik werd gewaar dat het onzedelijke menschen waren. Bij mijne ouders hoorde ik nimmer vloeken; maar hier was dat aan de orde van den dag en daar ik geen ontwaakte concsientie had en het vloeken niet als zonde kende, begon het van lieverlede mij ook eigen te worden, doch op mijne wijs deed ik het fatsoenlijk. Mijn lust om mij in de ijdele gezelschappen der wereld te vermaken werd gedurig grooter; en daar ik, als dienstbaar jongeling een onderdanig karakter had en daarbij mijn werk goed deed, won ik weldra de achting en het vertrouwen. s. 8-9.

Freze foar de idele merke
Maar bij gelegenheid van kermis en andere ijdele dingen, was uitgaan en voor de viool dansen mijn grootste vermaak, terwijl ik in mijn concsientie nimmer gekweld werd door de gedachte aan het zondige daarvan. Alleen, dat ik mijn geld zoo verspilde, was mijn meeste berouw. Bij zekere gelegenheid echter werd het mij erg benauwd/…/ Ik was twee nachten aan de kermiszwier geweest, en moest nu in den nacht naar huis. Er kwam een ontzettend onweer, vergezeld van donder en bliksem, zoo vreeselijk, dat ik soms als geheel in vuur stond. Doodsangsten en benauwdheden grepen mij aan, te meer daar al mijn leden doortrokken waren van viool en dans. Mijne conscientie was geheel ontroerd en ik vreesde zeer. Toen beloofde ik, mij niet weer zoo schuldig te zullen maken, als ik nu maar bewaard mocht worden. Maar toen ik er gelukkig afkwam en mij uitgeslapen had, was ik alles weder vergeten en bleef ik dezelfde./…/ s. 9-10

Buorker by beppe
Toen ik mijn zestiende bereikt had, kwam ik bij mijne grootmoeder te wonen, die een oude weduwe was en een kleine boerderij had. Daar ik de boerderij besturen moest, had ik het zeer naar mijn zin, vooral omdat ik het in mijn vorigen dienst heel zwaar had gehad, en het leven daar in huis mij niet beviel. Dat onordelijke in gewoonten en levenswijze, was vaak zeer knellend voor mijn natuur, hoewel ik uit onderdanigheid aan mijn heer en meester er mij in geschikt had. Maar welk een groote verandering was dit nu voor mij!
Daar ik over het geheel geen kwaadaardige natuur had, werden zedelijkheid en natuurlijke beschaving mij spoedig meer eigen.
Mijn leven was, toen ik bij mijn grootmoeder woonde, in het algemeen op natuurlijk gebied een voorbeeld van zedelijkheid. Ik was eerlijk en getrouw in het belang van mijne grootmoeder. wat mijne zielsbelangen voor de eeuwigheid betreft, kwam er nooit een ernstige gedachte in mij op./…/
Zoo woonde ik twee jaar bij mijne grootmoeder; toen gaf zij de boerderij op en deed de zaken aan den kant, zoodat ik ook weder veranderen moest./…/ s. 10

‘Wellust en verleiding’
Hette wurdt wer feint: by Jan Durks Valkema, Hette skriuwt Valkenburg.
In het jaar 1816 kwam ik te wonen bij een groote boer, Jan Durks Valkenburg, onder Wirdum. Hij was een geacht, eerwaardig man in de maatschappij; maar wat de godsdienst betreft, voor het oog der menschen niet meer dan zedelijk godsdienstig. Daar was ik zeer geacht, en had een uitnemend voorbeeld om in den burger- en boerenstand bekwaam te worden. Ik ging gerust voort om naar mijn natuurlijke vatbaarheid en oordeelkundige ontwikkeling, alles aan te nemen, wat mij eerbaar voor de menschen maakte. Hiertoe behoorde ook het deelen in al die vermaken, die in de oogen der wereld eerbaar zijn; en daar ik door de achting, die mijn boer mij toedroeg, veel vrijheid genoot, nam ik er gretig deel in./…/ s. 11
Eer ik voortga van mijn bekeeringsweg te verhalen, moet ik er nog even op terug komen, waarom ik in ’t bizonder gedrukt heb op mijn onbekeerlijkheid en zorgeloozen toestand, tot aan mijn twintigste jaar. Dit geschiedde niet om mijzelven tot een voorbeeld te stellen. Integendeel. Het is mij door Gods genade tot schaamte en leedwezen geworden. Ik wilde alleen duidelijk doen uitkomen, het wonder van ’s Heeren vrijmachtige genade en wijze liefde aan mij bewezen, als eerste oorzaak, dat er verandering in mijn leven en werkzaamheden kwam op het oogenblik, toen zonde, wellust en verleiding tot ijdelheid bij mij het hoogste toppunt bereikt hadden./…/ s. 15-16
Wat mijn verandering betreft, kan ik met alle vrijmoedigheid getuigen, dat ik wel niet onmiddelijk, maar toch geheel lijdelijk, door het werk des H. Geestes tot de levensbewustheid gekomen ben , hetzij dan in het algemeenen of bizondren zin; dit is mij van achteren helder geworden.
Men zoude wellicht kunnen vragen, of ik in dezen wel voorzichtig handel, en niet misschien jongelingen aanleiding tot zorgloosheid geef. Hierop antwoord ik, dat degene, wien dit schrijven in handen komt, en zoo uitzinnig en dwaas mocht wezen, mij in dezen tot een voorbeeld te nemen, – wel mag toezien, dat zijn twintigste jaar hem niet mislukt. En gij, jongelingen in het algemeen, bedenkt toch wel, hoevelen er zijn, aan wie geen twintig jaar tijd tot bekeering gegeven wordt. Daarom is het heden de tijd voor u om na te denken, morgen kan het te laat zijn. s. 16

Hette yn triennen
Maar de lust tot godsdienstigheid was mij door gewoonte eigen geworden, en ook wenschte ik door mijn eerbaar gedrag opgang in de maatschappij te maken, vooral om een rijk meisje te trouwen. In de winteravonden las ik wel eens godsdienstige boeken. Mijn boer hield ook veel van lezen, en was lid van een leesgezelschap, dat verschillende boeken, o.a. ook een Bijbelsche geschiedenis, ter lezing gaf.
Op zekeren tijd gebeurde het, dat ik als ik naar gewoonte, uit tijdkorting in een boek ging lezen, waarin voorkwam eene beschrijving van het leven van Jezus. Tot nu toe had ik altijd zonder ernstig nadenken gelezen. Daar begonnen mijne gedachten stil te staan bij het leven van Jezus. Ik hield op met lezen en begon na te denken. Hoe meer ik nadacht, hoe meer bizonder het leven van Jezus mij voorkwam. Al spoedig werd mijn gemoed verbroken en de tranen kwamen mij in de oogen. Met deze gedachte ging ik naar bed, maar kon geruime tijd niet slapen. Hoe meer ik voortging met het leven van Jezus te overdenken, hoe wonderlijker ik te moede werd. Mijn hart werd geheel verbroken. In dezen toestand sliep ik in. Toen ik ’s morgens ontwaakte, was dit onderwerp het eerste waaraan ik dacht, en schielijk kwam de begeerte ik mij op: ‘Och! dat ik zoo kon leven als Jezus!’ Die stille overdenking bleef mij bestendig bij, zoodat er een beslag kwam op mijn anders opgeruimd natuurlijk leven. Ik werd meer en meer gevoelig en begon ook over de dood te denken.
Op een avond was ik eens bij mijne moeder aan huis. Er lag bij haar een boekje op de tafel. Ik sloeg het open en las daarin van de verloren zoon, hoe die met berouw tot zijn vader kwam. Daar werd ik zuchtende onder: och! dat ik ook zoo tot berouw mocht komen! Maar, hoewel mijn conscientie  begon te ontwaken, en mijn ijdel leven mij tot zonde werd, zoo hield ik toch hetgeen in mij omging, zorgvuldig bedekt. Voor mijne makkers, met wie ik ter katechisatie ging, hield ik het verborgen, en zocht daarbij ook voor de wereld nog mijn eer te behouden. Maar was ik in de kerk, dan werd onder het gebed van den leeraar mijn geest verslagen en schreide ik verborgene tranen. Toen was ik een gelukkige huichelaar,/…/ s. 18

Hette lit him oerhelje om mei nei in boelguod om him dêr oer te jaan oan in drinkpartij.
Maar toen ik den volgende morgen tot mijzelven kwam, kunt gij denken hoe ik te moede was. Het was mij alles tot een verschrikkelijke zonde, en ik schaamde mij, dat ik mij zoo gemakkelijk had laten overwinnen./…/ s. 21

Frijsinnigen kontra finen
Ik begon nu ook te letten op dat volk, die vromen en fijnen genoemd werden,/…/ Dezen gingen dan Zondags wel uit naar plaatsen, waar rechtzinnige leeraars stonden,/…/ Ik kreeg begeerte om ook eens met dat volk mede te gaan/…/ Op zekeren Zondag reed ik dan ook met anderen op schaatsen naar Oostermeer, waar Ds. Bekking stond. Ik had bijzonder hooge gedachten van zulk een leeraar, maar zijne prediking viel mij juist niet mede./…/maar toch werd de lust tot de waarheid hoe langer hoe sterker in mijn hart. Vroom en godsdienstig te worden, ook naar het voorbeeld van Jezus, werd steeds meer mijn begeerte en zuchten tot den Heere. Zoo kwam ik in een strijdperk. Alle wereldsche ijdelheden waren mij tot zonde geworden, en gaarne wenschte ik van die gezelschappen af te komen, maar ik wist niet hoe./…/ s. 19-20
Jan Willem Becking Willem Arnoldszoon, is dûmeny te Eastermar fan 1815 o/m 1825.
De anti-gereformeerden werden veelal liberalen, vrijzinnigen of nieuwlichters genoemd, die in het openbaar de leer der Dordtsche vaderen bespotten, ellende en onmacht ten goede, en dus ook de leer der vrije genade ontkenden. Daarentegen predikten zij de leer der algemeene verzoening, d.w.z. dat Christus voor alle menschen zonder onderscheid geleden had en gestorven was, en daarom was verdraagzaamheid hun leus. Sommigen kwamen zoo openbaar voor hun mening uit, dat zelfs de predikant van Arum, dien ik bij mijn zwager, Ds. Hellema te Achlum, ontmoette, verklaarde dat de katechismus in strijd was met het Evangelie, vooral Zondag 23: de leer der rechtvaardigmaking; waarom het noodig was, die herzien.
Ds. de Graaf te Sneek liet een menigte zoogenaamde blauwboekjes drukken, die daarna overal verspreid werden en waarin gezegd werd dat de katechismus en de formulieren wel goed geweest waren voor den tijd waarin zij ontstaan waren, maar nu waren zij als versleten schoenen, die men op straat wierp, om er nieuwe voor aan te schaffen. Zoo waren deze liberalen zelfs voor de allereenvoudigsten te kennen.
De voorstanders der waarheid werden veelal met allerlei spotnamen genoemd en uitgejouwd, zooals dweepers, fijnen, labadisten, enz.; en al wie met dat volk mede ging om rechtzinnige leeraars te hooren, werden bespot en verdrukt. Den arme werd het onderhoud ontzegd en die men drukken kon was de lijder.

De labadisten binne piëtistise leauwigen dy’t yn mienskip fan guod yn in koloanje te Wiuwert byinoar wenje (bloeitiid om 1680 hinne), neamd nei de stichter Jean de Labadie (1610-1674), earder dûmeny te Middelburg, dy’t him fan ’e Grifformearde (=Herfoarme) tsjerke ôfskiedt. De labadisten stribje nei befynlik leauwen: gewaarwurding yn it gemoed fan mienskip mei God.
De earmesoarch wie yn ’e 19de ieu, neist de Nederlâns Herfoarme Tsjerke, yn hannen fan it saneamd ‘Burgerlijk Armenbestuur’, fan gemeentewegen regele. De bestjoerders wienen meast begoedige liberale boeren.
Ik denk dat al wat toen liberaal was, thans modern heet, maar die thans geen modernen heeten, zijn daarom nog niet rechtzinnig. Volgens mijne meening staat een derde partij tusschen beide in, die wel voor orthodox wil doorgaan, maar die met veel schijnbare rechtzinnigheid in den grond de zuiver rechtzinnige leer bestrijden, zooals die uit gedrukt is in de katechismus, de formulieren, de 37 geloofsartikelen en de 5 artikelen tegen de Remonstranten.
En het is niet zonder reden te vreezen, dat er een partij onder de belijders der waarheid zal opgroeien die de gezonde leer der waarheid niet zullen kunnen verdragen; de tijd zal het leeren. De booze mensch is nog altijd bezig om zeer bedektelijk onkruid onder de tarwe te zaaien, daarom zij het wachtwoord: waakt! s. 40-42